Nomli toshkent davlat pedagogika universiteti

17-Mavzu:MAFKURAVIY TARBIYA.
Reja.
1.Mafkuraviy tarbiyaning maqsadi va vazifalari.
2. Mafkuraviy tarbiya shakli,metod va vositalari.
3. Mafkuraviy tarbiya texnalogiyasi.
Inson, ijtimoiy guruh, millat, jamiyat dunyoqarashini shakllantirishga, ularni muayyahi maqsadlarni ifoda etadigan g‘oyaviy bilimlar bilan qurollantirishga yo‘naltirilgan jarayon. Jamiyatdagi har bir ijtimoiy kuch yoki aholi qatlamlari o‘z manfaat va maqsad-intilishlarini ifoda etuvchi g‘oyalar tizimini yaratgach, boshqa guruhlarni ham ou g‘oyalar ta’siriga tortishga, o‘z tarafdorlari safini kengaytirishga harakat qiladi. G‘oyalar adolatli va haqqoniy ao‘lib, ko‘pchilikning talab-ehtiyojlariga mos kelsa, bu sohadagi oarbiya vositalari ta’sirchan, tarbiyachilar esa faol va fidoyi bo‘lsa, ko‘zlangan maqsadga erishiladi. Jamiyat, xalq hali o‘z manfaatlarini anglab etmagan, o‘z mafkurasini shakllantirib, maqsadlari sari safarbar bo‘lmagan hollarda begona va zararli g‘oyalar ta’siriga oushish ehtimoli ortib boradi. Bu esa g‘oyaviy tarbiyani yo‘lga qo‘yish, sog‘lom mafkura tamoyillarini aholi qalbi va ongiga muttasil singdirishni dolzarb vazifaga aylantiradi. O‘zbekiston sharoitida M.t.ning asosiy vazifasi – xalqimizning ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo‘lidagi asriy orzu-istaklari, maqsadlarini, milliy istiqlol mafkurasining mohiyatini keng jamoatchilikka tushuntirish, va ayniqsa, yoshlar ongiga singdirishdan iboratdir. M.t. jamiyatda, avvalambor, oila, maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari, maktablar, litsey, kollejlar, oliy o‘quv yurtlari, ommaviy axborot vositalari, jamoat tashkilotlarining birgalikdagi faoliyatini taqozo qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi M.t.ni olib boruvchi asosiy bo‘g‘indir, zero mafkuraviy maqsadlarni kishilar, ayniqsa, yoshlar ongiga singdirish vazifasi, asosan, ta’lim tizimi orqali amalga oshiriladi. G‘oyaviy tarbiyaning uslub va vositalari Inson, jamiyat a’zosi, turli guruh va jamoalarning vakili sifatida doimo ularning ta’siri ostida bo‘ladi. YA’ni, har bir shaxsning fe’latvorida, xatti-harakatlarida u mansub bo‘lgan millat, xalq, professional toifa, jamoa va oilaning ijobiy yoki salbiy ta’siri bo‘ladi. Tarixiy shart-sharoit, davr, davlat tuzimi va o‘sha jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy va mafkuraviy ta’sirlar uning dunyoqarashi, fikrlash tarzi, tafakkurida o‘z aksini topadi. Bunday ta’sirlarning ikki xili mavjud: — makro bosqichdagi ta’sirlar yoki keng ma’nodagi ijtimoiy-ma’naviy, siyosiy hamda iqtisodiy muhit ta’sirlari; — mikro bosqichdagi ta’sirlar yoki bevosita inson bolasi tug‘ilib o‘sadigan oila, ta’lim va tarbiya maskanlari, mehnat jamoasi, mahalla va do‘stlar muhitidagi ta’sirlar. Bir qarashda, inson fe’l-atvorini ikkinchi bosqich ta’sirlarigina belgilaydiganday tuyuladi. Chunki, «Qush uyasida ko‘rganini qiladi», deganlaridek, ayniqsa, o‘zbekchilikda odamning oilasi, nasli-nasabi, mahallasi, ta’lim olgan bilim dargohiga katta e’tibor beriladi va bunday munosabat hayotda o‘zini oqlaydi ham. Lekin makro bosqichdagi ta’sirlarning ahamiyatini ham kamsitish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan, sho‘rolar tuzumi jamiyat a’zolarining mute, tobe, ixlossiz, ba’zi bir jihatdan imonsiz bo‘lib kamol topishiga zamin yaratganki, bunga asosan o‘sha muhitdagi nosog‘lom, inson qadrini erga uruvchi iqtisodiy siyosat, kommunistik ideologiya sabab bo‘lgan. Umuman, tarixdan ham ma’lumki, qaysi davlat va mamlakatni olmaylik, bos-qinchilik siyosati yurgizilgan jamiyat odamlarining psixologiyasi mus-taqil yurt fuqarolari psixologiyasidan keskin farq qiladi. Mustaqillik psixologiyasi shundayki, unda har bir fuqaro o‘zining erkin mehnati bilan o‘zi va o‘zgalar manfaati haqida birday qayg‘uradi, chunki fidokorona mehnat yoki tinimsiz izlanishsiz na alohida shaxsning, na jamoaning biri ikki bo‘lmaydi. O‘z istiqlol yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan tub islohotlar ham aynan shu yurt, shu zaminda tug‘ilib, yashab, mehnat qilayotganlar manfaatini ko‘zlashini har bir erkin fuqaro to‘la anglaydi. Har bir alohida shaxs ongi va shuurida shakllangan tuyg‘ular, fikr-lar va munosabat yaxlit jamiyat, xalqning fikri va g‘ururiga aylanganda shunday qudrat kasb etadiki, oqibatda erkin va hur yashash, Vatan tinchligi va har bir oilaning xotirjamligini ta’minlash xalq-ning e’tiqodi bo‘lib qolishi lozim. Demak, ko‘pchilikning maslak va tilaklari, fikrlashi va munosabatiga aylangan g‘oya, tasavvur va bilimlar tizimi xalq e’tiqodi deb ataladi. Xalq e’tiqodi va uning ruhi shunday qudratli ta’sir kuchiga egaki, u har bir sog‘lom fikrlovchi insonni ijodiy faoliyatga, kasbi-korning halol bo‘lishiga zamin yaratadi. O‘zbek xalqi ana shunday ilohiy marhamatga sazovor bo‘lgan, o‘z milliy e’tiqodiga ega millatlardan biridir. Buni biz buyuk insonlar, mutafakkirlar timsolida ko‘rsak bo‘ladi. CHunki xalq ruhi va undagi e’tiqodni millatning eng ilg‘or vakillari, mutafakkirlar ifoda etadi. Masalan, Amir Temurning davlat qurilishi va sarkardalik bobidagi yuksak iqtidori xalqimiz ruhiyatidagi salohiyat va imkoniyat ifodasi bo‘lgan Alisher Navoiyning ijodi ham xalq e’tiqodining o‘lmas namunasidir. Xalq e’tiqodi, yuqorida e’tirof etilganidek, har bir shaxs e’tiqodining yo‘nalishini belgilaydi. Atrofdagilar va yaqinlari taqdiriga befarq bo‘lmagan, ko‘pchilik manfaatini o‘z manfaatidan ustun bilgan inson bunday e’tiqodga berilgan va undan ta’sirlangan hisoblanadi. Agar inson bolasining tug‘ilish onlaridan boshlab, uning ilk rivojlanish davrlari xususiyatlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, dastlab u tabiatan faqat o‘z ichki hissiyotlari, tuyg‘ulari domida — muayyahi xudbinlik doirasida rivojlanadi. Ya’ni, uning uchun o‘z xohish-istaklari, ehtiyojlari va ularni qondirishdan ortiq tashvish yo‘qday. Lekin o‘sha ehtiyojlar orasida ota-onasiga, eng yaqinlariga nisbatan hissiy intilish, ular bilan emotsional muloqotga kirish istagi kuchli bo‘lgani sabab u insonlar jamiyati va undagi munosabatlar me’yorlarini sekin-asta o‘zlashtirib boradi. 3 yoshdan so‘ng oiladagi muloqotga tengqurlar jamiyatidagi muloqot qo‘shilishi munosabati bilan bola xudbinlik kayfiyatidan yanada tezroq voz kecha boshlaydi. Aks holda jamiyat, ko‘pchilik uning injiqliklarini ko‘tarmaydi. SHu tarzda sog‘lom muloqot muhiti bolani ko‘pchilikning fikriga ergashish, ko‘pchilik haq deb e’tirof etgan axloq me’yorlarini egallash, insoniylik tamoyillariga amal qilishga o‘rgatadi. SHunday qilib, bola uchun keng ijtimoiy muhitdagi sog‘lom g‘oyalardan, xalq ruhining qadriyatlaridan to‘la bahramand bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Ezgu fikrning ta’sirchanligi. «Yaxshi so‘z — qilichdan ham kuchli» degan gap bor. Darhaqiqat, o‘rnida ishlatilgan so‘zlar, yorqin va dildan bayon etilgan nutq, bama’ni fikr har doim odamlarning xulq-atvoriga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ana shunday fazilatlar sohibini odatda «bama’ni odam» deb ta’riflashadi. Bunday shaxslar sog‘lom muloqot muhitida fazilatlarini o‘zgalarga namoyish qila oladi, o‘zini erkin tutadi va o‘ziga ishonadi. Muloqot jarayonida fikrga, sog‘lom g‘oyaga ega bo‘lish — masalaning bir jihati. Uning boshqa bir muhim jihati ana shu fikrlarni bayon eta olish qobiliyatidir. Insoniy munosabatlar sohasida buyuk mutaxassis deb e’tirof etilgan Deyl Karnegining kuchi va mashhurligi, avvalo, uning gapirish va o‘zgalarni tinglash qobiliyatida namoyon bo‘lgan. U bir vaqtning o‘zida minglab odamlarga murojaat qila olar va tinglovchilar vaqtning qanday o‘tganini ham sezmas ekan. Demak, nima haqida gapirish emas, u to‘g‘rida qanday gapirish ham o‘ta muhim. Ana shunday ta’sirchan gapirish mahorati va san’ati — ritorika fani odamdagi notiqlik va o‘zgalarni o‘z qarashlariga ergashtira olish mahoratini nazarda tutadi. Mafkuraviy tarbiya va ta’sir jarayonida ham gapga chechanlik, so‘z boyligi va uni auditoriyaga etkaza olish muhim ahamiyatga ega. So‘z — g‘oyaviy ta’sir vositasi. Milliy g‘oyalarni xalq ongiga etkazishda so‘z asosiy ta’sir vositasi bo‘lgan va bo‘lib qoladi. SHu sababli qadimgi Gretsiyada ritorika maktablari tashkil etilgan va voizlar maxsus qoida va qonunlar asosida omma oldiga chiqib so‘zlashga o‘rgatilgan. Odamlar ongiga muayyahi g‘oya asosan shu yo‘l bilan singdirilgan. XX asrga kelib, ritorikaga oid mumtoz yondashuv ham qayta ko‘rib chiqildi. Amerikaning Yel shahridagi ritorikaning tajriba maktabi 60- yillarda ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazib, mafkuraviy va siyosiy tar-g‘ibot va ta’sir uchun so‘z va nutqni mutlaq samarali deb bo‘lmasligini isbot qildi. Chunki ommaning siyosiy qarashlari va ongiga ta’sir ko‘rsatishning boshqa mexanizmlari borligi tajribalarda asoslandi. Olimlarning e’tirof etishlaricha, mafkuraviy fikrlar ma’lum qarashlar tizimi bo‘lib, unda mantiq etakchi o‘rin tutadi. Lekin inson ongi har doim ham mantiqqa bo‘ysunavermaydi. Bu yo‘l yoki vosita aniq fanlar sohasiga, umuman ilmfanga taalluqli hisoblanadi. Ma’lum bo‘lishicha, odamni o‘zi ishonishni xohlamagan narsaga ishontirish o‘ta mushkul ish ekan. Chunki u o‘zining shaxsiy qarashlari, manfaatlariga mos keladigan narsalargagina ishonadi. YA’ni, ommaga chiroyli ilmiy iboralardan ko‘ra, tabiiy, odatiy, kundalik hayotda ishlatiladigan iboralar, so‘zlar tizimi tezroq va kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Tajriba o‘tkir siyosatdonlarning hech qachon o‘z nutqlarida g‘ayritabiiy, ilmiy iboralardan foydalanmasligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, tinglovchiga ta’sir etuvchi va uning ishonchini uy-g‘otuvchi nutq shunday bo‘lishi lozimki, uni tinglaganlar har bir ifoda etilgan so‘z ustida kamroq o‘ylanishi, aksincha, tanish, o‘ziga yoqimli narsalar xususida gap borayotganini qalban his qilib turishi kerak. Demak, notiq yoki voiz nutqida ishlatiladigan, jamiyat va xalq manfaatini ifodalovchi ijtimoiy ramzlar — so‘zlar, iboralar, shiorlar, narsa yoki hodisalar o‘sha tinglovchi talab-ehtiyoji, orzu-umid va manfaatlariga bevosita aloqador bo‘lgandagina ta’sirchan va ishonch-li bo‘ladi. Misol uchun, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning xalq vakillari bilan uchrashuvlarini eslang. Davlatimiz rahbari o‘zining o‘ta mas’uliyatli lavozimi va mavqeidan qat’i nazar, oddiy mehnatkashlar bilan uchrashganda yoki Vatan va yurt taqdiriga aloqador masalalar yuzasidan intervyular berganda, har bir o‘zbekistonlik uchun tushunarli va ravon tilda, aniq jumlalar bilan gapiradilarki, uning mazmuni keksa onaxonlardan tortib, talaba-o‘quvchilargacha — hammaga birdek tushunarli bo‘ladi. YUrtboshimiz chet ellik mehmonlar va davlat delegatsiyalarini qabul qilganlarida, ya’ni sof rasmiy marosimlarda esa siyosiy terminlar, jumlalardan shunday oqilona foydalanadilarki, Prezident timsolida mehmonlarimiz butun jamiyat va xalqning aql-irodasi va intellektual salohiyati to‘g‘risida aniq tasavvur hosil qiladi. Mafkuraviy ta’sirning yana bir muhim xususiyati borki, u ham bo‘lsa, muayyahi qarashlar tizimini birdan, bir vaqtning o‘zida ifoda etishga intilmaslik. CHunki oddiy tinglovchi ayrim alohida fikrlar orqali o‘sha mafkuraviy tizimning tub mohiyatini anglab olishi mumkin. Masalan, milliy qadriyatlarimizning ahamiyatini uqtirish uchun ularning barchasini bir boshdan sanab o‘tish shart emas. YA’ni, ona mehr-muhabbatining naqadar ulkan kuch ekani, bunga aloqador noyob udumlarimiz borligini anglash uchun oddiygina ona allasining ta’sirchanligini anglash ham kuchli kechinmalarni uyg’otishi mumkin. Ezgu g‘oya va e’tiqodni shakllantiruvchi omillar. Inson e’tiqodsiz, g‘oyasiz, fikrlashsiz yasholmaydi. SHaxs va uning e’tiqodi masalasi muhim muammolardan bo‘lib, uning shakllanishi mohiyatan ijtimoiy omillarga bevosita bog‘liq, deb qaraladi. Bu masalaga e’tiborning ortib borayotganining boisi shundaki, shaxsdagi mafkuraviy immunitetning shakllanishida undagi ezgu g‘oya va imon-e’tiqod muhim ahamiyatga egadir. Agar biz yoshlarimizda bolalikdan boshlab sog‘lom e’tiqod va yuksak dunyoqarashni shakllantira olsak, ular ma’naviyati boy, mus-taqil fikrli va olijanob shaxslar bo‘lib kamolga etadi. SHu ma’noda, shaxs e’tiqodi undagi shunday barqaror va teran fikr, tasavvurlar, bilimlar majmuiki, mafkuraviy dunyoqarash hamda milliy g‘oyalar aslida ana shunday e’tiqodlar asosida shakllanadi. SHaxsning ma’naviyatini belgilovchi boshqa ko‘plab psixologik birliklardan farqli o‘laroq, e’tiqod va dunyoqarash nisbatan barqaror va uyg‘un bo‘lib, uni osonlikcha, tez fursatda o‘zgartirib bo‘lmaydi. SHuning uchun uning tabiatini o‘rganish, uning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatish omillarini aniqlash masalasi bilan bevosita bog‘liqdir. SHaxs kamoloti jarayonida uning turli ziddiyatlar va zararli e’tiqodlarga berilish holati ham kuzatiladi. Masalan, psixologlar etnik ziddiyatlar hamda diniy e’tiqodlar shakllanishi va o‘zgarishiga katta e’tibor berib, ushbu jarayonga xos umumiy qonuniyatlarni o‘rgangan. Masalan, mashhur amerikalik psixolog Gordon Ollportning fikricha, e’tiqod va etnik ziddiyatlar o‘ziga xos umumlashgan ustanovkalar bo‘lib, agar shaxsda muayyahi biror millat vakillariga nisbatan salbiy munosabat yoki ziddiyat mavjud bo‘lsa, demak, unda boshqa bir millat vakillariga nisbatan ham xuddi shunday munosabatni kutish mumkin. SHaxs e’tiqodiga aloqador bo‘lgan shunday ziddiyatlardan biri diniy bo‘lib, uni haqiqiy taqvodorlik yoki haqiqiy e’tiqoddan farqlash zarur. SHu nuqtai nazardan olib qaraganda shaxsdagi tashqi va ichki diniy e’tiqod yoki dinga moyillikni farqlaydi. Amerika olimlari o‘tkazgan ko‘plab tadqiqotlarda sig‘inish joylariga borish bilan e’tiqodlilik ko‘rsatgichlari o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rgangan. Bu bog‘lanish bevosita bo‘lib, cherkovga muntazam qatnamaydiganlarda tolerantlilik darajasi o‘rtacha bo‘lib chiqdi. Cherkovga muntazam qatnaydigan shaxslarda uning darajasi yuqori ekani ma’lum bo‘lgan. Tadqi-qotlar ko‘ra, diniy manbalarni to‘la mutolaa qilib chiqqan odam odatda ziddiyatlardan xoli, tolerantligi esa yuqori bo‘lar ekan. Bu tadqiqotlardan qanday xulosa chiqarish mumkin? Birinchidan, shaxs e’tiqodi uning jamiyatdagi xulqini belgilovchi omil bo‘lgani uchun ham uni shakllantirishga, eng avvalo, jamiyat va jamoatchilik, oila va barcha turdagi ta’lim muassasalari jalb etiladi. Ikkinchidan, biz e’tiqodni shakllantiruvchi har bir omilning ta’sir kuchi nimalarga bog‘liqligini bilishimiz kerak. Bular quyidagilardir: a) ta’sir ko‘rsatuvchi manba — shaxs yoki guruh, boshqacha qilib aytganda, kommunikator; b) ta’sir mazmuni yoki ma’lumot; v) ta’sir vositasi yoki ma’lumot etkazuvchi tarmoq; g) ta’sirni qabul qiluvchi yoki auditoriya. Ta’sir ko‘rsatuvchi shaxs — ta’lim beruvchi. Ta’sir ko‘rsatuvchi shaxsdan nimalar talab qilinadi? Avvalo, tajriba, bilimdonlik, ishontira olish qobiliyati, uning nutqi, o‘ziga ishonchi va boshqalar. Mafkurachilarning asosiy ish uslubi, metodlariga o‘zida mavjud bilim, tushuncha, g‘oyalarni asos qilib olgan holda, birinchi navbatda, yoshlarda, qolaversa, keng xalq ommasi ongida mustahkam e’tiqodni shakllantirish, ta’sir ko‘rsatish va taqlid etishga chorlashdir. Bunda u muloqotning barcha samarali va ta’sirchan vositalari — monolog, dialog, bahs-munozara, breyn-shtorming kabilardan foydalanadi. Aynan ana shu faoliyat har bir ta’sir ko‘rsatuvchining ritorika asoslaridan xabardor bo‘lishini, nutq mahoratini egallashini talab qiladi. So‘zlovchi o‘z nutqida nutqiy va nutqiy bo‘lmagan vositalardan o‘z o‘rnida, maqsadga muvofiq tarzda foydalana olishi shart. Agar voiz yoki notiq o‘ziga berilgan minbarda faqat so‘z va iboralar tizimidan foydalanish bilan cheklansa yoki qog‘ozga tushirilgan matndan chetga chiqolmasa, uni auditoriya tinglamaydi, unga ishonmaydi. SHuning uchun hissiy ta’sir usullari — o‘rinli ishlatilgan qarashlar, imo-ishora, mimika va patomimika kabilar ham ta’sirni kuchaytiruvchi psixologik mexanizmlar ekanini unutmaslik kerak. Tarbiyachidan talab qilinadigan yana bir muhim xislat — gapirayotgan kishining yoqimtoyligidir. Bu ham notiqqa nisbatan ishonch va e’tiqodni oshiradi. Yoshlar auditoriyasida voizning murojaatiga e’tibor jiddiyroq bo‘ladi. Ziyoli, olimlar auditoriyasida mantiqiy, ilmiy tahlilga asoslangan fikr va mulohazalar katta ta’sir kuchiga ega bo‘ladi. Axborotning mazmuni. Notiqning nima haqida gapirayotgani ham mafkuraviy tarbiyada muhim o‘rin tutadi. Tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, odamlarga ham aqlan asoslangan — (ratsional), ham emotsional (hissiyot uyg‘otuvchi) ma’lumotlar tez ta’sir qiladi. Bunda auditoriya xususiyati nazarda tutilishi kerak. Masalan, o‘qimishli, tushungan odamlar auditoriyasi faktlarga tayangan, asosli ma’lumotni tez qabul qilib, unga ishonsa, kichik yoshlilar, ma’lumot darajasi pastroq shaxslar ko‘proq yurakka yaqin, emotsional ma’lumotga o‘ch bo‘ladi. Bundaylar hattoki ulardagi ayrim negativ his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atuvchi ma’lumotlarga nisbatan ham faolroq bo‘ladi. SHuning uchun ham kasallikka qarshi yoki zararli odatlarga qarshi qaratilgan reklamada ko‘pincha dahshat uyg‘otuvchi rasmlar beriladi. YOki fikrni o‘zgartirish uchun berilayotgan ma’lumot tinglovchida mavjud bilimlardan keskin farq qilsa ham unda yangi ma’lumotga nisbatan ishonch va uni qabul qilishga moyillik kuchli bo‘ladi. Mafkuraviy axborot yozma yoki og‘zaki tarzda etkazilishi mumkin. Agar birinchisiga gazeta, jurnallar, kitob va darsliklar, yozma manbalarda mujassamlashgan ma’lumotlar kirsa, ikkinchisiga ma’ruza o‘qish, darsni bayon etish, munozara va suhbatlar o‘tkazish kiradi. Bundan tash-qari, mafkuraviy g‘oyalar turli badiiy va hujjatli filmlar, bolalar yoki kattalar uchun yaratilgan multfilmlar orqali ham etkazilishi mumkin. Muhimi, ular xalq ma’naviyati, o‘lmas merosimiz, kelajakka ishonch uyg‘otuvchi ma’no-mazmun bilan yo‘g‘rilgan bo‘lishi kerak. Ma’lumotlarning mazmundorligi va ta’sirchanligini ularning ommabopligi, bildirilgan yoki ifoda etilgan g‘oyalarning sodda, ixcham va ravon bayon qilinishiga ko‘p narsa bog‘liq. Tinglovchi har bir so‘zni tushunsagina, unda teran munosabat shakllanadi. Bundan tashqari, birlamchilik va ikkilamchilik samarasi qonuniyati ham bor. Uning mohiyati shundan iboratki, dastlab qabul qilingan ma’lumotning mazmuni odamga kuchliroq ta’sir qiladi. Lekin, ikkinchi tomondan, tinglovchi tomonidan mashg‘ulot oxirida eslab qolingan ma’lumot ham xotirada mustahkam o‘rnashadi. Buni ham mafkuraviy tarbiya jarayonida albatta inobatga olish zarur. Bolalar bilan milliy g‘oyalarimiz xususida olib boriladigan suhbatlarda tarbiyachi yoki murabbiy avvaldan tayyor savollar tartibini ishlab chiqishi ishlatiladigan tayanch iboralar katta ahamiyat kasb etadi. Bunda har bir jumla yoki iboraning konkretligi, hayotiyligi va obrazliligi muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ta’sir vositasi (aloqa tarmog‘i). Tarbiyada yana bir omil — ma’lumotning nima vositasida uzatilishi masalasi dolzarbdir. Albatta, odamlarga yuzma-yuz turib, o‘z fikr va e’tiqodini bayon etish eng ta’sirchan usuldir. SHundan kelib chiqib, aytish mumkinki, tinglovchi bilan aloqa bevosita yoki bavosita bo‘ladi. YUzma-yuz uchrashuvlardagi muloqot yoki ta’lim-tarbiya jarayonidagi ta’lim beruvchi bilan o‘quvchi o‘rtasidagi aloqa yoki ota-ona bilan farzandlar o‘rtasidagi munosabatlar bevosita aloqaga misol bo‘lsa, ommaviy axborot vositalari, birinchi navbatda, televidenie, radio, gazeta va jurnallar, kitob yoki risolalar vositasidagi muloqot bavosita aloqani bildiradi. Ijtimoiy reklama ham, inson ongi va idrokiga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchli vosita o‘laroq, g‘oyaviy tarbiyada katta o‘rin tutadi. Masalan, taniqli va baobro‘ shaxslarning madaniy va ma’naviy merosimiz, obidalarimiz oldida turib intervyu berishlari samarali bo‘ladi. Misol uchun, Samarqanddagi Registon maydonida intervyu berayotgan shaxs shahardagi obodonchilik ishlari haqida gapirayotgan bo‘lsa ham, asriy obidalar tomoshabinda milliy madaniyatimizga hurmat, undan g‘ururlanish tuyg‘ularini o‘sha muqaddas qadamjolarni borib ziyorat qilish istagini uyg‘otadi. Auditoriya, ya’ni tinglovchilar xususida gap ketganda, qanday insonlar ishonuvchan bo‘ladi, qanday odamlar sog‘lom g‘oyalarni yot, buz-g‘unchi g‘oyalardan farqlay oladi, degan savol o‘ta muhimdir. CHunki odamlar har xil. Masalan, ular birgina sifatlari — o‘z-o‘zlariga bo‘lgan baholari nuqtai nazaridan farq qiladi. Masalan, o‘zi, o‘z qobiliyat va fazilatlari xususida kamtarona fikr yuritadigan odamlarning yangi ma’lumotlarga, notanish manbalarga ishonishi, e’tiqod hosil qilishi juda sekin sodir bo‘ladi, ular o‘zlariga qanchalik ishonmasa, boshqalarga ham shunchalik ishonmaydi. O‘zi haqida ancha yuqori fikrlar bilan yuradiganlar esa ma’lumotlarni tez qabul qiladi, lekin o‘zlaridagi mavjud fikrlarga nisbatan ham kibor, g‘urur bo‘lgani sababli, boshqalarning fikriga tezgina ergashmaydi.
Demak, xulosa shundayki, insonning o‘ziga bo‘lgan bahosi me’yorida, o‘rtacha hamda xolis bo‘lishi kerak. Psixologik jihatdan auditoriyaning to‘rt turi farqlanadi: 1. Passiv o‘zlashtiruvchi auditoriya. Bu o‘zini xolis baholay olmaydigan sodda insonlar bo‘lib, ularga o‘z navbatida sodda, tushunarli, qiziqish uyg‘otuvchi ma’lumotlar yoqadi. Mafkuraviy mavzudagi axborotlar ham hayotiy, lo‘nda fikrlarda bayon etilsa, ularda ijobiy munosabat shakllanadi. 2. Faol, ijtimoiy jihatdan barkamol auditoriya. Bular ma’lumotli, ziyoli, yangilikka o‘ch insonlar bo‘lib, ularga ta’sir ko‘rsatuvchi har qanday axborot muammoli, dolzarb, bahstalab bo‘lgani ma’qul. Talabalar, magistrant, aspirantlar, olimlar shular jumlasidandir. 3. «E’tiqodi sust» auditoriya. Bular ma’lum sabablarga ko‘ra, tarbiyasi og‘ir kimsalar toifasiga kirib qolgan, hayotda aniq maqsadi va maslagi yo‘q, o‘z ustida ishlamaydigan insonlar. Ularning orasida asosan o‘smir va o‘spirinlar ko‘p bo‘ladi. Diniy aqidaparastlarning domiga tushib qolgan yoshlar ham shular jumlasidandir. Ular yangiliklar, tafsilotlarga boy axborotga o‘ch bo‘ladi. SHuning uchun bunday toifadagi kimsalarga baobro‘ shaxslar orqali ta’sir ko‘rsatish ma’qul. 4. «Uy» auditoriyasi — asosan uy bekalari, qariyalar, ma’lum sabablar bilan nogiron bo‘lib, asosiy vaqtini uyda o‘tkazadiganlar. Ularni hayotiy videofilmlar, qiziqarli ko‘rsatuv va lavhalar o‘ziga jalb qiladi. SHundan kelib chiqib, bunday insonlar uchun mafkuraviy axborot tayyorlanganda, ularning soddaligi, samimiyatga o‘chligi va insoniy e’tiborga muhtojligini inobatga olib ish ko‘rilsa, samarali bo‘ladi. Ular ko‘proq uy ishlari bilan band bo‘lgani uchun muloqot va uchrashuvlar ularning dam olish vaqtlariga mo‘ljallanishi, milliy udumlar, rasm-rusumlarimizning ijobiy jihatlaridan foydalanish, ta’sir vaqti va joyi masalasini mahalla faollari va xotin-qizlar qo‘mitalari bilan hamkorlikda o‘ylab ko‘rish kerak bo‘ladi. Mafkuraviy ishlarni tashkil etishda auditoriyaning katta yoki kichikligi ham inobatga olinishi kerak. 100-200 kishidan ziyod odam bo‘lsa — katta, 15- 100 tagacha odam bo‘lsa — o‘rtacha, 15 tagacha bo‘lsa — kichik auditoriya hisoblanadi. Voiz bilishi shart bo‘lgan qoidalar: — katta auditoriyada — voizlik mahoratining o‘ta yuqori bo‘lishi; — ko‘rgazmali vositalardan foydalanishda aniqlik; — savollarning imkon darajasida kam bo‘lishi; — kichik auditoriyada — savol va javoblarning imkon darajasida ko‘p bo‘lishi; — rasmiyatchilikdan xoli bo‘lishi; — notiqning mavzuga oid bilimlarining mukammal bo‘lishi; — voizlik mahorati o‘rtacha bo‘lishi ham mumkin; — mavzu mazmunni yoritishda ijodiy yondashuv. Bundan tashqari, auditoriyaning yosh xususiyatlarini, ularning bilimlari darajasini ham hisobga olish zarur. Mafkuraviy tarbiya ishlari samaradorligini baholash mezonlari. Bu — o‘ta nozik va mas’uliyatli ish. Agar bunday ish kichik auditoriyalarda amalga oshirilgan bo‘lsa, unda tinglovchi-yoshlar, tarbiyalanuvchilar yoki talaba-o‘quvchilarning dunyoqarashlarini bevosita suhbatlar, yozma ishlar va ularning ishga, voqea-hodisalarga bo‘lgan munosabatlari or-qali aniqlab, mashg‘ulotlarni qayta-qayta o‘tkazish mumkin. Mafkuraviy ta’sir samaradorligini o‘lchash mezonlari quyidagilardan iborat: — aholining siyosiy bidimdonligi, ijtimoiy faolligi; — jamiyatning ma’naviy sog‘lomligi, odamlarning o‘zini ruhan tetik va bardam tutishi; — vatanparvarlikning turli ko‘rinishlari kundalik turmushda tobora ko‘proq namoyon bo‘lib borayotgani; — aholida bilim saviyasini oshirishga intilishning kuchayishi, gazetajurnal, vaqtli matbuotga talab va taklifning ortib borishi; — jinoyatchilik va huquqbuzarlik holatlarining kamayib borishi, ayollar va o‘smirlar o‘rtasida sodir etiladigan jinoyatchilikning bartaraf etilishi; — giyohvandlik va turli zararli odatlarning yoshlar o‘rtasida kamayib borishi, bunda keng jamoatchilikning faol ishtiroki; — diniy, dunyoviy bilimlarga intilish, shu sohalardagi adabiyotlarga nisbatan ehtiyojning bir maromda saqlanishi; — oilalarning mustahkamligi, ajrimlarning kamayib borishi; — fuqarolarda qonunlarga nisbatan itoatkorlikning shakllanishi; — butun jamiyat miqyosida sog‘lom ma’naviy va ijtimoiy muhitning shakllanishi. Ijtimoiy fikrni o‘rganish. Bu — ma’naviy-mafkuraviy tadbirlarning keng xalq ommasi va yoshlar ongiga nechog‘lik chuqur singib borayotganini o‘rganishning ishonchli yo‘llaridan biridir. Ijtimoiy fikr - guruh yoki jamiyat tomonidan yakdil tarzda izhor qilinadigan umumiy nuqtai nazardir. Ijtimoiy fikr ko‘pincha ijtimoiy psixologiya hamda sotsiologiya fanlari tomonidan o‘rganiladi. Lekin jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichiga xos bo‘lgan jarayonlar ijtimoiy fikrni faqat ma’lum guruh mutaxassislarigina emas, balki barcha faol shaxslar o‘rganishini taqozo etadi. G‘oyaviy tarbiyaning mohiyati. SHaxs tarbiyasining muhim yo‘nalishi — bu g‘oyaviy tarbiyadir. Bu — inson ongi va tushunchalari tizimida hayot haqidagi falsafiy, siyosiy, huquqiy, diniy, estetik, axloqiy, badiiy, kasbiy qarashlarni maqsadli shakllantirish jarayonidir. Har qanday tarbiya jarayoni oxir-oqibat, o‘z maqsad va mohiyatiga ko‘ra g‘oyaviy tarbiyadir. CHunki oilani olamizmi, bolalar bog‘chasinimi, mahalla, maktab, kollej, litsey, universitet yoki akademiyani olamizmi — hammasida beriladigan ta’limtarbiya jarayoni talaba va tinglovchilar dunyoqarashini kengaytirish, ularning ongini ilmiy asoslangan bilimlar bilan boyitish hamda jamiyat uchun, uning ravnaqi uchun kerak bo‘lgan sifatlarni kamol toptirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu ishlar bolaning dunyo haqidagi, olamning rivojlanish qonuniyatlari, insoniy munosabatlar borasidagi o‘ziga xosliklar, axloq tamoyillari, go‘zallik haqidagi tushunchalarini kengaytirishga xizmat qiladi. Bu tom ma’noda mafkuraviy tarbiyaning asosi, poydevoridir. SHuning uchun mafkurasiz inson, mafkurasiz guruh, millat, xalq, jamiyat bo‘lishi mumkin emas. Nima uchun bir jamiyat, ijtimoiy guruh (masalan, siyosiy partiya, ijtimoiy harakat) mafkurasini boshqa bir ijtimoiy guruhga majburan singdirish noto‘g‘ri. CHunki mafkura — muayyahi ijtimoiy guruh a’zolariga xos o‘zlaridagi mavjud ehtiyojlar, tilak, orzu-umid hamda manfaatlar asosida o‘sha guruhning qarashlari, tasavvurlari dunyosi hamda g‘oyalarining mahsuli sifatida yaratiladi. Unda boshqalar manfaatlari ifodalanmasligi ham mumkin. Bas, shunday ekan, o‘zgalar manfaatini ko‘zlovchi mafkurani xalq ongiga zo‘rlab singdirib bo‘lmaydi. Masalan, amerikaliklarning o‘z mafkuraviy qarashlari bor, bu qarashlar tizimi har bir amerikalikni yurti bilan faxrlanish, uning kelajagi uchun qayg‘urish, bu yo‘lda tinimsiz izlanish va mehnat qilishga undashi tabiiy. Lekin bu qarashlarga suyangan va ularni chuqur tahlil qilib o‘rgangan holda biz ham faqat shunday qilsak bo‘lar ekan, biz ham faqat shu yo‘ldan boraylik, deb bo‘lmaydi. CHunki har bir jamiyat rivojining o‘ziga xos qonuniyatlari mavjudki, o‘sha jamiyat a’zolari ularni o‘zlarining tub maqsad va manfaatlari asosida shakllantiradi. G‘oyaviy tarbiyaning maqsadi. Har qanday mafkuraviy tarbiyaning maqsadi — jamiyatning har bir a’zosi va ular timsolida har bir ijtimoiy qatlam, guruhning tarbiyaviy darajasini ta’minlashdir. Bu, pirovard natijada, o‘sha jamiyat rivojiga turtki beruvchi ilg‘or g‘oyalarning har bir fuqaro tomonidan ongli ravishda o‘zlashtirilishini, uning tafakkur va fikrlash tarziga aylantirilishini ta’minlaydi. SHu ma’noda, milliy g‘oya O‘zbekistonda yashab, ijod qilayotgan har bir fuqaro ongi va shuurida asriy milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning bugungi va kelgusidagi manfaatlarini ifodalovchi eng sog‘lom g‘oya va fikrlar — xalq tafakkuri tarzida o‘z ifodasini topishi lozim. Bu jihat mafkuraviy tarbiyaning bosh xususiyatlaridan biridir. Mafkuraviy tarbiyaviylik, eng avvalo, yuksak e’tiqod, imon, Vatan va xalq oldidagi mas’uliyat, vatanparvarlik, fidoiylik kabi fazilatlarda namoyon bo‘ladi. YOshlarni g‘oyaviy tarbiyalash. Sog‘lom g‘oyalar tarbiyasi yuksak dunyoqarash va e’tiqod tarbiyasini anglatadi. Dunyoqarash — tartibga solingan, yaxlit ongli tizimga aylantirilgan bilim, tasavvur va g‘oyalar majmui bo‘lib, u shaxsni jamiyatda o‘zligini saqlagan holda munosib o‘rin egallashga chorlaydi. Mustaqillik yillarida shakllanayotgan yangicha dunyoqarash yoshlarda Vatanga sadoqatni, milliy qadriyat va an’analarga muhabbatni, o‘z yaqinlariga mehribonlikni, tanlagan yo‘li — kasbi, maslagi va e’tiqodiga sodiqlikni nazarda tutadi. YAngicha fikrlash va yangicha tafakkur, mustaqillik mafkurasi ruhida tarbiya topib, sayqal topgan milliy ong, dunyoqarash va e’tiqod mahsulidir. YOshlik, o‘spirinlik davri dunyoqarashining shakllanishi, e’tiqodning mustahkamlanishi uchun o‘ta sezgir, psixologiya tili bilan aytganda, «senzitiv» bosqich hisoblanadi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, bu davr nafaqat shakllanish uchun, balki, agar ma’lum bir qarashlar tizimi mavjud bo‘lsa, ularni o‘zgartirish uchun ham qulaydir. SHu bois mafkuraviy ta’sirlar bevosita yoshlar auditoriyasiga, ularning qalbi va ongiga qaratilgan bo‘ladi. Mas’uliyat. G‘oyaviy tarbiya mezonlaridan biri bu — mas’uliyat tuyg‘usi bilan yashash xususiyatini shakllantirishdir. Mas’uliyat odamning har bir amali, faoliyati mahsulini to‘liq tasavvur qilgan holda, uning o‘zi va o‘zgalar uchun nima naf keltirishini anglay olish qobiliyatidir. Mas’uliyatni his qilgan inson ishni doimo puxta rejalashtirib, uning oqibatlarini oldindan tasavvur qila oladi va zarur natijaga erishish uchun butun kuchi va salohiyatini safarbar etishga qodir bo‘ladi. SHaxsiy mas’uliyatni fuqarolik mas’uliyatidan farqlash lozim. Birinchisi — shaxsning kundalik faoliyatidan keladigan shaxsiy manfaatni nazarda tutsa, ikkinchisi jamiyat manfaatlarini nazarda tutadi. Fuqarolik mas’uliyatini his etgan inson, eng avvalo, o‘zi mehnat qilayotgan jamoa yoki ta’lim olayotgan o‘quv dargohi, o‘z mahallasi va yurti ravnaqini o‘ylaydi. Mustaqil O‘zbekiston fuqarolari uchun yagona maqsad Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi uchun xizmat qilish bo‘lsa, demak, har bir inson fuqarolik mas’uliyatining ma’no-mazmunini ana shu g‘oyalarni amalga oshirishda deb bilishi darkor. So‘nggi yillarda G‘arbda keng tarqalgan bir nazariyaga ko‘ra, odamlar mas’uliyat nuqtai nazaridan ikki toifaga bo‘linadi. Birinchi guruh o‘z hayotida ro‘y berayotgan voqea va hodisalarning sababchisi, mas’uli deb faqat o‘zlarini tasavvur qiladi. («Men o‘zim barcha narsalarga mas’ulman. Mening hayotim va yutuqlarim faqat o‘zimga bog‘liq, shuning uchun o‘zim uchun ham, oilam uchun ham o‘zim javob beraman»). Ikkinchi guruh barcha voqea, hodisalarning sababchisi tashqi omillar, boshqa odamlar — ota-ona, o‘qituvchilar, hamkasblar, boshliqlar, tanish-bilishlar, qo‘ni-qo‘shnilar deb hisoblaydi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ikkinchi shakldagi mas’uliyat ko‘proq o‘smirlarga xos ekan, ularning deyarli 84 foizi mas’uliyatni faqat boshqalarga yuklashga moyil ekan. Amerikalik olim Dj. Rotter ana shu asosda «nazorat lokusi» tushunchasini ilmiy asoslab bergan. Uning fikricha, mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga o‘rgangan bolalarda xavotirlik, neyrotizm, asabiylashuv, jaholat kabi salbiy sifatlar kam uchrar ekan. Ular har kimning fikriga ergashib ketavermasdan ko‘p narsani o‘z qarashlari asosida hal etar ekan. Demak, mas’uliyatni his qilgan bolalar hayotga tayyor, faol, erkin va mustaqil fikrlovchi bo‘ladi. Ularda mas’uliyat bilan birga, o‘z-o‘zini anglash, shaxsiy g‘urur tuyg‘ulari ham yuksak bo‘ladi. SHuning uchun ham mafkuraviy tarbiyaning muhim yo‘nalishi sifatida yoshlarda ona-Vatan oldidagi burch, o‘z taqdiri uchun mas’uliyat, mahalla, mehnat jamoasi, oila va yaqin kishilar hayoti uchun javobgarlik hissini tarbiyalash muhim ahamiyatga egadir. Bobolar va momolar tarbiyasi. O‘zbek oilasida bola ongida sog‘lom g‘oya va bilimlar shakllanishi jarayonida oilaning kattalari — bobolar, momolar, yaqin qarindosh-urug‘lar ham bevosita ishtirok etadi. Azaliy udumga binoan, bola tarbiyasida ota-onadan ham ko‘ra, bobo va buvilarning ta’siri kuchliroq bo‘ladi. Ular oiladagi ma’naviy muhitning boshqaruvchilari hisoblanadi. Bunday tarbiya an’anasi buyuk ajdodlarimiz taqdirida muhim o‘rin tutgan. Masalan, Amir Temurning nevaralari tarbiyasi bilan ularning onalari emas, ulug‘ bibilari-buvilari shug‘ullangan. Xususan, SHohruh Mirzo, Muhammad Sulton Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Ulug‘bek Mirzo singari temuriy shahzodalar Saroymulkxonim qo‘lida tarbiya topgan. Mahalla — tarbiyachi. O‘zini o‘zi boshqarishning milliy modeli bo‘lgan mahalla xalqimizning azaliy udumlari, urf-odatlari va an’analariga tayangan holda, ulkan tarbiyaviy vazifani bajaradi. Keksalarning pandnasihati, kattalarning shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatligi misolida odamlar ongiga ezgulik g‘oyalari singdirib boriladi. Mahalla, avvalo, sog‘lom ijtimoiy muhitdir. Bu erda kuchli ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlining xulq-atvori, o‘zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi. An’analar, udumlar, rasm-rusumlar. Asrlar mobaynida shakllangan, avloddan-avlodga bebaho meros sifatida o‘tib kelayotgan urf-odat, marosim va bayramlar ham milliy g‘oyaning asosiy g‘oyalarini singdirishda muhim omil bo‘ladi. Xususan, Mustaqillik, Navro‘z, O‘qituvchilar va murabbiylar, Xotira va qadrlash kuni kabi bayram va marosimlarimizdan jamiyat hayotiga zamonaviy mazmun baxsh etish yo‘lida oqilona foydalanish zarur. Bugungi kunda milliy an’analarimizni o‘rganish, targ‘ib etish bilan bir qatorda to‘y-ma’rakalarni, odat va udumlarni ixchamlashtirish, bu borada isrofgarchilik va dabdababozlikka yo‘l qo‘ymaslikka alohida e’tibor qaratish darkor. Bu urf-odat va an’analarning asosiy qismi oilada va oila a’zolarining bevosita ishtirokida o‘tkaziladi. Shuning uchun ham har bir oilaviy an’ana mafkuraviy tarbiyaning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Masalan, insonparvar, yuksak e’tiqodli, bag‘rikeng, mehr-oqibatli odamlarni voyaga etkazishda tolerantlik, insoniylik tamoyillari muhim o‘rin tutadi. Har bir o‘zbek oilasida muqaddas sanaladigan mehmonnavozlik, qiz va o‘g‘il bolalar tarbiyasi borasida maxsus an’analarning mavjudligi, yil mavsumiga ko‘ra oila a’zolari ishtirokida o‘tkaziladigan turli marosim va tadbirlar sog‘lom mafkuraviy muhitni shakllantirishga xizmat qiladi. Ta’lim muassasalari. O‘zbekistonning mustaqil taraqqiyot strategiyasi, o‘zbek xalqining buyuk davlat barpo etish borasidagi maqsad-muddaolari milliy g‘oyani yoshlar qalbi va ongiga singdirishning ustuvor yo‘nalishlaridandir. Bu jarayon jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab olish, ta’limtarbiya, targ‘ibot va tashviqotning samarali usul va vositalaridan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Maktabgacha ta’lim muassasalari. Bu o‘rinda har bir ota-ona o‘z farzandining maktabgacha tarbiyasi uning keyingi rivojida qanchalik ahamiyat kasb etishi, bu davr uzluksiz ta’lim va tarbiyaning muhim bosqichi ekanini anglab etishiga erishish zarur. Bunda oilaning maktabgacha ta’lim muassasalari tizimiga izchil uyg‘unlashuviga erishishni nazarda tutish kerak. Bu davrda barcha maktabgacha ta’lim-tarbiya muassasalari bolalardagi umumiy savodxonlik va maktabdagi ta’lim -tarbiyaga tayyorlash jarayonining muhim va zaruriy bosqichi sifatida qaralishi lozim. Mil.goya.rax.mas’.