Noorganik moddalar

( 10)
or qa li ber iladi. Bu oxirgi m i n o r a
( 9)
d a a z o t kislo­
t a s i n i n g j u d a k u ch s i z e r i t m a s i hosil b o ‘ladi, c h u n k i n i t r oz a gazlari 
tar k i bi da g i a z o t d i o k s i d i n i n g asosiy qismi bu m i n o r a d a n o l d i n d a
t u r g a n l a r i d a n b i r n e c h t a s i d a a b s or b si ya la ng an b o ‘ladi.
S h u n d a y qilib, hosil b o ‘lgan az ot k is l ota sini ng ku c h s iz er it masi
t e x n o l o g i k su v o ' r n i g a k e t m a - k e t n i t r o z a g a z la r i o q i m i g a qar shi 
y o ‘nalish b o ‘y i c h a t u r g a n a b s o r b si o n m i n o r a l a r
( 9)
ga ber il adi va
271

---

n a t i j a d a a z o t k is l ota sini ng k o n se n tr a t si ya si s e k i n - a s t a o sh ib b o r a v e -
radi va n i t r o z a gazlari o q i m i b o ' y i c h a b i r i n c h i a b s o r b s i o n m i n o r a
( 9 ) d a azot kislotasining konsentratsiyasi 4 5 —50% g a c h a yetadi. X u d -
di s h u n i n g u c h u n h a m m ah s ul i y a z ot kislotasi s h u abs or bsi on m i n o r a
( 9 ) d a n o li n ad i . A b s o r b s i o n m i n o r a l a r ( 9 ) o r qa l i ki sl ota l a r h ar a k a t i
m a r k a z d a n q o c h m a si rkul at si ya nasosl ar i
{10)
orqali bajariladi.
M a ’l u m k i , az ot di o k s i d i ni suv b i l a n a bsor bsi ya si (9.7) reaksiyasi 
e k z o t e r m i k b o ‘lgani u c h u n h a r b i r a b s o r b s i o n m i n o r a ( 9 ) d a az ot
kislota hosil b o ‘lgani sari u n i n g t e m p e r a t u r a s i k o ‘tarili b ket ave r adi . 
Bu esa kislota c h i q i s h i ga salbiy t a ’sir etadi. S h u n i n g u c h u n Le- 
S hat el ye pr i n s i p i ga b i n o a n ki sl otani sovitib t u r i s h u c h u n b ir q a t o r
suvli so vi t gi ch la r ( / / ) ishlatiladi.
A b s o r b s i o n m i n o r a l a r ( 9 ) d a n i t r o z a ga z la r i t a r k i b i d ag i a z ot
d i o ks i di ni ng 92% ga yaqini a b so r bsi ya la na d i. B u n d a n t a s h q ar i , (9.7) 
reaksiyaga muvof i q az ot dioksidini yutish j a r a y o n i d a azot m on o o k si d i
h a m hosil boMadi. G a r c h a n d uni k o ‘p g i n a q is mi y a n a q a y t a d a n azot 
dioksidiga oksi dl anib, s o ‘ng azot kislotasiga ayl ani b ketsa h a m , a m m o
u n i n g m a ’l u m bir qismi oksidlanishga va yutilishga ul gu rma y , ni tr oza 
gazlari t a r k i b i d a qo l i b ket adi . Le k i n b u ga z la rn i t o ‘g ‘r i d an t o ‘g ‘ri 
a t m o s f e r a havos iga t as hl ab y ub o ri s h m u m k i n e m a s , c h u n k i b u ho ld a 
r a ngs iz a z o t m o n o o k s i d i h av o da gi k i s l or od b i l a n (9. 6) ki my ov iy
t e n g l a m a d a k o ‘rsatilganidek, q o ‘n g ‘ir rangli az ot dioksi diga cha oksi d­
l anib, a m a l i y o t d a «tulki d u m i » d e b a t a l m i s h z a har l i t a s h l a n d i q gazni 
hosil qilib, a t r o f - m u h i t n i ifloslanishiga ol ib kelishi m u m k i n .
Bu sal biy h o l a t n i n g ol di ni olish u c h u n , a b s o r b s i o n m i n o r a l a r (9) 
d a n keyin ok si dl ov c h i m i n o r a
{12)
o ‘r n a t i l g a n b o ‘lib, u l a r d a azot 
m o n o o k s i d i n i n g b i r qismi az ot di ok si di ga o ks i dl an i b, n i t r oz a gazlari 
bilan birga a m a l i y ot d a sani tar m i n o r a deb a ta l uvc hi bir n e c h t a m i n o r a
{13)
( c h i z m a d a b ir d o n a s i k o ‘r s ati lgan) ga kiradi. U m i n o r a l a r g a
k a l s i n a t s i y a l a n g a n s o d a ( N a
2
C 0 3) e r i t m a l a r i ber il ib, u l a r n i t r o za
gazlaridagi a z o t m o n o o k s i d i , az ot d i oks idla r i v a az ot u c h oksidlari 
b il an re aksi yaga kirishib,
2 N 0
2
+ N a
2
C 0
3
= N a N 0
2
+ N a N 0
3
+ C 0
2
(9.24)
N O + N O , + N a
2
C 0
3
= 2 N a N 0
2
+ C 0
2
(9.25)
N
2
0
3
+ N a
2
C 0
3
= 2 N a N 0
2
+ C 0
2
(9.26)
n it ri t- ni t rat quyqalar ini hosil qiladi. B u n d a y j a r a y o n l a r azot oksidl ari­
d a n f o y da la ni sh u m u m i y dar ajasi 9 5 —9 9% g a c h a yet is hi ga va az ot
kislotasi ishlab c h i q a r a d i g a n z a v o d h a m d a u n i n g a t rof ida gi h u d u d -
l ar da m e h n a t va y a s h a s h s h a r o i t l a r i n i yax s hi l an i s h i ga olib keladi.
272

---

Oxirgi u c h t a reaksiyalarda t a s hl an d i q ni t ro z a gazlarini azot o k s i d ­
l a r i d a n t o z a l a s h d a k al s i n a t s i y al an g an s o d a e r it m a s i o ‘r ni ga o ‘yuvchi 
na t r i y N a O H yoki « oh ak suti» C a ( O H
)2
e r i t m a l a r i n i h a m q o ‘llash 
m u m k i n . S h u n d a y qilib, azot oksi laridan t o z a l a n ga n t as hl andi q gazlar 
m o ‘ri ( c h i z m a d a k o ‘r s a t i l m a g a n ) o r q a l i a t m o s f e r a g a c h i q a r i b
y ubor i ladi .
9. 17. A Z O T K I S L O T A S I N I B O S I M O S T I D A I S H LA B
C H I Q A R I S H T E X N O L O G I Y A S I
A t mo s fe r a havosi ikki bosqichli (bi ri nchi b os qi ch lavsanli m a t o -
d a n , ikkinchi bosqi chi esa P e tr ya n o v m a t o s i d a n ibor at b o ' l g a n ) filtr 
( / ) d a pu x ta t o z a l a n i s h da n o ‘tadi. T o z a l a n g a n h a vo ikki bosqichli 
{16), {18)
havoli k o m p r e s s o r d a siqiladi. Birinchi b os qi ch 
{18)
da 
havo 0, 35 M P a g a c h a ad ia b a ti k siqiladi va s h u n i n g u c h u n , uni ng 
temper at ur as i 438 К — 448 К g a c ha k o ‘tarilib ketadi. Bu siqilgan havo 
sovitilgach, siqilishning ikkinchi bosqi chi
{16)
ga yuboriladi. U yer da 
havoning bosimi 0,716 M P a g ac ha koTarilishiga erishiladi (9 13-rasm).