Noorganik moddalar

3. M i k r o e l e m e n t la r q a n d a y m iqdorda yerga beriladi?
4. M ik r o o 'g 'itla r u c h u n x o m a s h y o ?
5. M ik r o e l e m e n t la r , m a k r o e l e m e n tl a r qanday yo'l bilan q o's hiladi?
381

---

8-BOB
OZUQA FOSFATLAR
F o s fo r kisl ota sini ng kalsiy tuzl ar i c h o r v a c h i l i k va p a r r a n d a c h i -
likda mol va p a r r a n d a l a r u c h u n o z u q a m o d d a s i sifatida o m u x t a y e m
t a y y o r l a s h d a ishlatiladi. Fosfori k a m b o ‘lgan y e m l a r g a fosfatlar q o ‘- 
shil sa h a y v o n l a r n i n g o ‘sish j a r a y o n i , sut va g o ‘s h t n i n g sifati yaxshi - 
l an ad i. O z u q a fosfat lar f osfor o ‘g ‘i t l ar i d an o ‘z i n i n g tozal igi , mol
u c h u n z a h a r l i q o ‘s h i m c h a l a r b o ‘lmasligi b i l a n f a rql ana di .
Tabi iy fosfaritlarni o z u q a fosfatlarga q a yt a i shlash da vr ida m a h s u -
l otlarni f t o r d a n t o za l a s h , y a ’ni f t o r d a n o z o d qilish ker ak.
F to r si z o z u q a f os fa tla rni ng ishlab c h i q a r i s h n i n g e n g qu l ay usuli 
tabiiy f osfaritlarni qi zdi ri sh usuli b il an f t o r n i n g H F va S i F 4 h o l a t d a
g az fazasiga h a y d a s h h is obl ana di .
H a y d a s h j ar a y o ni ayniqsa, suv b u g ‘i isht ir okida deyarli t o ‘liq ke t a-
di. A g a r d a t abiiy fosfari tlar 1400— 1500°C t e m p e r a t u r a d a suv b u g ‘i 
i s h t ir o k i da qi zdiril sa kristallik t o ‘r da f tor o ‘r ni ga O H g r u h i a l m a -
shi nadi .
C a 5( P 0 4) 3F + H 20 = C a 5( P 0 4)3 • ( O H ) + H F
S o ‘n gr a hosil b o ‘lgan g i dr oks id a p p a t i t p a r c h a l a n a d i :
2 C a 5( P 0 4) 3( 0 H ) = 2 C a 3( P 0 4) 2 + 4 C a O • P 20 5 + H 20
P a r c h a l a n i s h nat ij asi da l i m o n e r u v c h a n a - t r i k a l s i y f o s f a t va t e t r a -
kal siyfosfat hosil b o ' l a d i . a - m o d i f i k a t s i y a t e m p e r a t u r a 1180°C d a n
y uq o ri da hosil b o ‘ladi. T e m p e r a t u r a pasaysa 
a
shakl /S-modifikatsiya- 
ga o ‘t adi, y3-uchkalsiy fosfat n o e r u v c h a n xu su s iy a t ga ega. S h u n i n g
u c h u n trikalsiyfosfatning a - h o l a t d a saqlab qolish u c h u n t ez d a sovitish 
kerak. F os fa r i t l ar ni n g ftorsizlantirish j a r a y o n i q u m i s ht ir okida a n c h a
t e z l a s h a r e k a n , c h u n k i S i 0 2 a p p a t i t n i n g kristallik s t r u kt u r a s i n i t ez da
b uz i sh ga o li b keladi.
2 C a 5( P 0 4) 3( 0 H ) + 0 , 5 S i O 2 = 3 C a 3( P 0 4)2 + 0 , 5 C a 2S i O 4 + H 20
Bu t exnol ogi k j a r a y o n n i o d d i y ayl anuvc hi b a r a b a n p e c h la r i d a yoki 
k o n v e r t o r l a r d a o ‘t ka z i sh m u m k i n . O l i n g an m a h s u l o t 2 0 % ga q a d a r
l i m o n e r u v c h a n P 2O s ga ega boMishi m u m k i n .
382

---

O z u q a fosf a t la r ni ng fosfor kislotasi y o r d a m i d a h a m olish m u m k i n .
B u n i n g u c h u n t abi iy f os for it l ar ftorsi z t e r m i k f os fo r kislotasi bilan 
p a r c h a l a n a d i :
З С а 5( Р 0 4)3Ғ + H 3P 0 4- >5 C a 3( P 0 4) 2 + 3 H F .
S o ‘n g r a t r i k a l s i y fo s fa t q o ‘s h i m c h a f o s fo r k isl ota si i s h t i r o k i d a
m o n o k a l s i y f o s f a t yoki dikalsiyfosfatga o ‘tish m u m k i n .
F t o r s i z l a n g an fosfatlar a s os an y e m sifatida q o ‘llanib, o ‘g ‘it sifatida 
i shlashi h a m m u m k i n .