Noorganik moddalar

11-BOB
KALSINATSIYA QILINGAN SODA
MAHSULOTLARINI ISHLAB CHIQARISH
S o d a q a d i m z a m o n l a r d a n m a ’l um b o ‘lib, uni d e n g i z o ‘simliklari 
k ul i da n aj ra t ib o l i n g an . S h u usul bil an o l i n g a n s o d a sh is ha s a n o a ­
tida va kir yuvish vositasi sifatida foydalani lgan. S a n o a t n i n g rivojlani- 
shi b il an s o d a m ah s u l o t l a r i g a t al ab or t ib b o r g a n . 1775-yilda fr an su z
olimi L e b l a n nat ri y s ul f a t i da n s o d a ishlab c h i q a r i s h n i q u yi da gi r e ­
aksiya b o ‘y i c h a tavsiya qiladi.
N a 2S 0 4 + C a C 0 3 + С = N a 2C 0 3 + C a S + C 0 2
Ol i n g a n q o t i s h m a d a n suv y o r d a m i d a s o d a er i t i b ol i n i b, er it masi
b u g ‘l ani b q a t t i q s o da ol i n g an . C a S esa t a s h l a m a l a r g a y ubor i ladi . 
Tabi iy N a 2S 0 4 b o ‘l m a g a n m a m l a k a t l a r d a N a 2S 0 4ni os h t uz i ni sulfat 
kislotasi b i l a n p a r c h a l a b ol i n g an . 0 ‘z v a q t i d a L e b l a n usuli k i m y o
s a n o a t i n i n g r i voj lani shida m a ’l u m rol o ‘yn a y d i . L e b l a n usuli bilan 
s o da olish u c h u n t abiiy N a 2S 0 4, yoki b o ‘l m a s a o s h tuzi va k o ‘p 
m i q d o r d a sulfat kislotasi bo ' l i s h i kerak.
1865- yi lda belgiyalik i n j e n e r Solve Lebl an u s u l i d a n t u b d a n farq 
qi luvchi yangi usul ishlab c hi qdi . Bu usul a m m i a k l i usul n o m i bil an 
atalib, o l i n g an m a h s u l o t tozaligi, ishchi k u c h i va e n e r g i y a k am s a r f
b o l a d i g a n , uzluksiz ishlovchi, deyarli chi qi ndi siz texnol ogi ya ekanligi 
bi lan f a r q l a n a d i . X o m a s h y o sifatida t a b i a t d a y et ar li m i q d o r d a u c h ­
r a ydiga n a r z o n os h tuzi va o h a k t o s h i d a n f o yd al an i l a di .
S h u n d a y qilib, a m m i a k l i usul b i lan o l i n g an s o d a m a h s u l o t i t o z a
va a r z on b o i a d i . A m m i a k l i usul bi lan s o d an i ol ish b i k a r b o n a t orqali 
ket adi , y a ’ni b i k a r b o n a t o r a l i q m a h s u l o t b o ‘lib hi so b la n a d i :
N N 4H C 0 3 + N a C I = N a H C 0 3 + N H 4C I
(1)
B i k a r b o n a t o ‘z n a v b a t i d a os h t u z i n i ng s uvdagi e r it ma s i N H , va 
C O , b i l a n i shlash nat ij asi da olinadi:
N a C I + N H 3 + C 0 2 + H 20 = N a H C Q 3 + N H 4C I
(2)
D i o ks i d ug le r o d osh tuzi e r i t m a s i d a y o m o n erishi s ababli, avvalo 
e r i t m a a m m i a k b il an t o ‘yintirilib, s o ‘ngra C O , b i l a n i shl an a d i . S h u -
400

---

ning u c h u n s o d a ishlash j ar a yoni ikki b o s qi c h d an iborat: 1 chi bosqi ch 
os h tuzi e r i t m as i n i a m m i a k bilan t o ‘yintirish, 2 c hi bos qi ch t o ‘yi ngan 
e r i t m a n i C 0 2 b i l a n ishlash. N a t i j a d a c h o ‘k m a g a N a H C O , t us ha d i .
S o ‘n gr a uni fi lt rl ab aj ra t ib ol in a d i . Q i z d i ri l g a n s o d a n i olish u c h u n
N a H C 0 3 160— 180°C d a r a j a d a p a r c h a l a n a d i :
2 N a H C 0 3 = N a 2C 0 3 + C 0 2 + H 20
(3)
Bu j a r a y o n m a x s u s kal si nat si ya b o N i m i d a keti b, ajralib c h i q q a n
C 0 2 k a r b o n i z a t s i y a b o ‘l i mi ga y ubor i ladi .
S a r f b o ‘l gan a m m i a k n i q a y t a ishlatish m a q s a d i d a (2) reaksiya 
b o ‘y i c h a hosi l b o ‘lgan N H 4CI o h a k suvi b il an p a r c h a l a n a d i :
N H 4C I + C a ( O H ) 2 = 2 N H 3 + 2 H 20 + C a C I 2 
(4)
Ajralib c h i q q a n a m m i a k gazi b i r i n c h i b o ‘l i mg a, y a ’ni e r i t m a n i n g
a m m i a k bilan t o ‘yint irish b o ‘limiga qaytarilib yuboril adi. O h a k sutini 
e s a o h a k t os hi kuydi ri lib hosil b o ‘lgan o h a k suvi b i lan s o ‘ndiriladi.
C a S 0 3 = C a O + C 0 2 
(5)
C a O + N 20 = C a ( O H ) 2 
(6)
O h a k t os hn i kuydirish natijasida hosil b o ‘lgan C 0 2 a m m i a k bilan 
t o ‘yi ngan e r i t m a n i ishlash u c h u n ikki nchi b o ‘lim kar bonizatsiya b o ‘li- 
m i g a yuboriladi. Solve usuli bil an s oda ishlab ch i qa r ish j ar a y o ni o p e-
ratsiyalarining bir-biri bilan b o g ‘liqligini 10. 5-rasmda k o ‘rish m u m k in .
S o d a ishl ab c h i q a r i s h t ex nol ogi yas i osh tuzi e r it m a s i t a y yo rl a s h-
d a n b o s h l a n a d i . O s h tuzi e r it m a s i turli tabiiy a r a l a s h m a d a n t oz al a -
nishi ker ak. E r i t m a d a kalsiy va m a g n i y t uzlar i b o ‘lishi m u m k i n .
N H ,
NHj+COi