"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XX asr: ma lubiyatlar, muvaffaqiyatlar va yangi-yangi muammolar.
XX asr boshlarida jahondagi mashhur olimlar tabiat z taraqqiyotininng yangi yuqori bosqichi - "Noosfera (Aql sohasi) davriga kirgani, bu davrning ilgarigi barcha davrlardan farqli xususiyatSariga e'tiborni qaratib, ilmiy-texnika yangiliklarini t la insoniyat manfaatlariga b ysundirishga siyosatchilar e'tiborini qaratdilar. Endilikda Aql sohasi tabiat qonunlari harakat y nalishlariga ham z ta'sirfarini k rsatish pallasiga kirganini hisobga olmay siyosat belgilash halokatli oqibatlarga olib kelishini olimlar oldindan bashorat qilgan edilar. Ikkinchi jahon urushida fashizim oyalarining ayriinsoniy jihatlarini jahon afkor ommasi anglab yetdi. Ammo bu oyalarga asoslangan mustabid tuzum ba'zi arb davlatlari tomonidan q llab-quvvatlangani faktidan ham k z yumib b Imaydi. Tarix shundan dalolat beradiki, ayrim davlat arboblari tor milliy manfaatlarini himoya qilish shiori ostida z xalqlari istiqboliga zavol b lishdan ham tap tortmaydilar. Masalan, XX asr boshida bolshevizm oyalari Rossiya imperiyasini halok etishiga k zi yetgan nemis siyosatchilari V.I.Lenin boshliq partiya siyosatini q llab-quvvatlab, hatto uni mabla bilan ham ta'minladiiar. Oqibatda podsho rejimining qulashi bilan Rossiyada boshlangan demokratik harakatlar ma lub b lib, uning rniga bolshevizm nomi bilan yana bitta mustabid hokimiyat qaror topdiki, bu tarixiy xato yana boshqacharoq shakllarda qaytarilmasiigi uchun kafolat kerakdir. Ikkinchi jahon urushidan keyin xalqaro bitimlar bilan mustahkamlangan geosiyosiy tartibotlar barham topib, jahon 77 hamjamiyati globallashuv jarayonlariga muvofiqlashish y liga kirgan b lsa-da, biroq xalqaro siyosiy fikrlarda eskicha yondashuvlar saqlanib turibdi. Eng dahshatlisi shuki, tabiat z taraqqiyotininng yangi - Aql sohasi bosqichiga kirgani, bunda butun insoniyat aqliy salohiyati, uning natijasi b lgani fan-texnika va axborot texnologiyasi yutuqlarini batamom bunyodkorlik tomon burib yuborish hayot-mamot masalasi b lib qolgani siyosiy qarashlarda, siyosiy maydonlardagi kurashlarda e'tiborga olinmayotir. Holbuki, bu masalalar har bir mamlakat, xalqlar va davlatlar ittifoqi va butun insoniyat siyosiy voqeligininng tubli negizlarini tashkil etadi. Marksizm-leninizm ilmiy-nazariy va mafkuraviy qarashlari asosida shakllangan hamda Rossiya va boshqa bir qator mamlakatlar XX asr oxirigacha belgilab kelgan geosiyosati t lasicha inkor etildi. Bu hol hozirgi zamon dunyosi realliklariga muvofiq keladigan geosiyosiy tafakkur tarziga ehtiyojni kuchaytirmoqda. Ammo XIX asrdagi siyosiy qarashlar saqlanib turibdi. XX asrdagi zgarishlaf insoniyat taraqqiyotining bir necha asrlariga teng keladi. Juda k p agrar mamlakatlar industrlashtirish bosqichidan postindustrial va axborot jamiyatiga sakrab tdilar. Insoniyat Aqliy salohiyatining parvozi natijasida bu asrda nisbiylik nazariyasi, atom kashfiyotlari va texnika yangiliklari sodir b ldi. XX asr oxirgi choragida axborot telekomunikatsiya inqilobi r y berdi. Juda k p mamlakatlarda bozor iqtisodi munosabatlari va liberal demokratik y Iga tish jarayonlari tezlashdi, insonni himoya qilish va xalqlarning z taqdirlarini zi belgilash tamoyillarini e'tirof etish yetakchi tamoyilga aylandi. XX asr yana shunisi bilan e'tiborliki, milliy mustaqillik mafkurasi va amaliyoti tantana qilib, mustamlakachilik imperiyalari halokatga uchrab, uning xarobalari ustida juda k p mustaqil davlatlar vujudga keldi. Million-million odamlar hayotiga zavol b lgan ikkinchi jahon urushi ham shu asrda r y berdi. XX asrda fashizm, bolshevizm nomi bilan tanilgan nihoyatda dahshatli mustabid hokimlik rejimi ham hukm surdi. ITN tufayli insoniyatning zi mavjudligini omonat qilib q ygan yadro qurollari va uning m ljalga eltish vositalari vujudga keldi. Bir tomonda AQSh, ikkinchi tomonda sobiq sovet ittifoqi bosh b lgan ikki qutbli olam k p sohali olamga z rnini b shatib berishga majbur b ldi. Har qanday davlat butun dunyo hamjamiyati faoliyatiga tortildi. Demak, yuqorida aytilganlardan ma'lum b ldiki, 78 an'anaviy geosiyosatning asosiy qoidalari hozirgi dunyo voqeligiga muvofiq kelmay qoldi. Mohiyat e'tibor ila z ravonlikka asoslangan geosiyosatning tarixiy ildizlari qadimga borib taqaladi. Geosiyosat nazariyasi va amaliyotida g yoki yangicha yondoshuvlar sifatida ilgari surilgan sha oyalarning tag zaminida, nazarimizda, vahshiyona hayot kechirgan ibtidoiy ajdodlarimizning tafakkur va turmush tarzi unsurlari yotadi. sha gala-gala b lib yashagan ajdodlarimizning hali rosa takomiliga yetmagan miyaJarining mahsuli b lgan ong darajalari, z ravonlik y li bilan z turlari boigan boshqa odamlar galalari hayotiy makonlarini egallash, zlarini asoratga solish y li bilan yaxshiroq yashashga intilishdan iborat vahshiyona turmush tarzlari zining yashovchanligini namoyon etayotganligiga tarix shohid. Demak, odamlar, avvalo siyosat va mafkura maydonlaridagi kishilarning or odamlariga xos tafakkur tarzlarini zgartirmay turib, geosiyosat y nalishlarida jiddiy zgarishlar b lishiga umid bo lash qiyin. Chunki hozirgi davrda jahon voqeligi shu darajada zgarib ketdiki, uni boshqa asrlarda shakllangan tafakkur tarzi metodi bilan tahlil etish umuman mumkin emas. Geosiyosat fanining markazida hozirgi zamon hamjamiyatining muammolari turadi, shuning uchun ham endilikda aniq mamlakat hududi, tutgan rni va geografiyasini jahon miqyosida sodir b lgan sifat zgarishlari asosida tahlil etish kerak. Bu zgarishlar avvalo tafakkur tarzi, s ngra nimalar ustivorligini aniqlash, unga erishish metodlari, vositalarini tanlash hamda ushbu reallikka muvofiq keiadigan tushunchalar, kategoriyalarni tadqiq etishni taqozo etadi. Xulosa: a) geografik determinizm (sababli bogianish) an'anaviy geosiyosatning negizini tashkil etadi; b) geosiyosatda arbparastlik mayllari yetakchi b lib keldi; d) ikkinchi jahon urushidan keyin shakllarigan ikki qutbli dunyoda ham Ovr poparastlik mayllari kuchli b lgan holda Osiyoda ham yetakchi markazlar paydo b Iayotganini tan olishga t ri keldi; e) XX asr magiubiyatlar, muvafaqqiyatlar bilan birga yangicha muammolar asri, ogohlantirish asri b Iib tarixda qoladi. Kalit so 'zlar. an'anaviy geosiyosat, geografik determinizm, geografik omil, aykumen, ekspansiya, tarixiy geografik markaz, "hayotiy b shliq", arbparastlik, Yevroosiyo, ikki qutbli dunyo, k p qutbli dunyo, global muvozanat, industrlashtirish bosqichi, postindustrial bosqich, liberal- demokratiya, fashizm, bolshevizm, ogohlantirish asri. 79 Takrorlash uchun savollar 1. Tarixan amaliyotda qaror topgan geosiyosat nimani anglatadi? 2. arbda paydo b lgan geosiyosat konsepsiyalari yetakchi mayllari nimadan iborat? 3. Geosiyosiy determinizm oyalari va ularaing oqibatlarini izohlang. 4. " or odamlari"ga xos tafakkur tarzining yashovchanligining sabablari nimada? 5. Xalqaro maydonda chiqadigan ziddiyatlarni z ravonlik y li bilan hal etishga intilish nega zavolga yuz tutmoqda? 6. AQSh davlati geosiyoatining asosida qanday oyalar yotadi? 7. "Sovuq urush" mohiyati va oqibati nimadan iborat? 8. Geosiyosat y nalishi t risidagi xilma-xil fikrlar va ularning nazariy jihatdan biryoqlamaligini izohlang? 9. Noosfera davriga muvofiq keladigan geosiyosatni belgilash mumkinmi? 10.Nega XX asrni ogohlantirish asri deyish mumkin? Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|