Normurodova m. A. Yosh fiziologiyasi fanidan

Vegetativ asab tizimi


Vegetativ asab tizimining ahamiyati. Ichki organlarning silliq muskullari, qon tomirlari, va teri, yurak muskullari va bezlar vegetativ asab tizimi bilan innervasiya qilinadi. Vegetativ tolalar skelet muskullariga ham boradi. Lekin ular qo’zg’atilganida muskullarning qisqarishi kuzatilmaydi, ammo ularda moddalar almashinuvi ortadi va shu yo’l bilan ularning ish qobiliyati stimullanadi. Asab tizimining organlarga bunday ta’siri trofik ta’sir deb ataladi. Vegetativ asab tizimi markaziy asab tizimiga ham trofik ta’sir ko’rsatadi. U ichki organlar va tomirlar faoliyatini bezlar sekresiyasini yurak ishini boshqaradi. Moddalar almashinuvi ham vegetativ asab tizimi bilan boshqariladi.
Vegetativ asab tizimining umumiy tuzilish rejasi. Vegetativ asab tizimining markazlari miya tanasida va orqa miyada joylashgan. Periferik qismi nerv tugunlari va nerv tolalaridan tashkil topgan. Vegetativ markaz hujayralarining o’simtalari orqa miyadan, orqa miya nervlarining oldini ildizlari tarkibida chiqadi, bosh miyadan esa bosh miya nervlari tarkibida chiqadi. Bu o’simtalarni ganglionaroldi (bug’unoldi) tollari deb ataladi. Ular miyelin po’stlog’i bilan qoplangan bo’lib rangi oq va ularning tanasi markaziy asab tizimida joylashgan. Miyadan chiqqan o’simtalar periferik nerv bug’unlarida (gangmiyalarda) tamom bo’ladi. Periferiyada joylashgan vegetativ tugunlardagi hujayralar o’simtalari ichki organlarga yo’nalgan bo’ladi (bezlar va boshq.). Bunday ganglionarorti (tugundan keyingi) o’simtalari miyelin po’stloq bilan qoplanmagan va ko’k rangda bo’ladi.
Shunday qilib, vegetativ asab tizimi markazidan innervasiya qilinuvchi organgacha bo’lgan yo’l ikkita neyrondan iborat bo’ladi. Bu borada skelet muskullari, teri, bug’unlar va paylarni innervasiya qiluvchi somatik asab tizimi deb ataluvchi tizimdan vegetativ asab tizimi farq qiladi. Somatik asab tizimining nerv tolalari markaziy asab tizimidan chiqqanidan keyin innervasiya qilinuvchi organgacha uzilmasdan boradi.
Vegetativ asab tizimining tolalari somatik asab tizimining tolalaridan o’zlarining nisbatan past qo’zg’aluvchanligi bilan farq qiladi, ular bo’ylab nerv impulslarining tarqalish tezligi hali unchalik yuqori emas (1—30 m/s).
Tuzilishidagi xususiyatlari va ayrim fiziologik farqlarga asosan vegetativ asab tizimi, simpatik va parasimpatik qismlarga bo’linadi.