Numizmatikaning asosiy tushunchalari Reja

Numizmatika haqida qisqacha tushuncha
Tangalar va tanga muomalasi tarixini o'rganadigan yordamchi tarixiy fan .
Ba'zida Numizmatika. tushunchasi keng talqin etiladi, chunki numizmatikada. kollektsiyalarga an'anaviy ravishda nafaqat tangalar, balki boshqa turdagi banknotalar va boshqa belgilar (shu jumladan alohida fanlarda o'rganilgan) kiradi: ibtidoiy pullar, qog'oz pullar (bonistika), nishonlar, medallar va medallar san'atining boshqa asarlari (medal), orden va mukofotlar (faleristika). Numizmatika tangalar va boshqa banknotalarni kollektsiya qilish deb ham ataladi.
Asosiy Numizmatikadagi manbalar - tangalar va tanga topilmalari, tangalar, harflar tayyorlash va ulardan foydalanish uchun materiallar va vositalar. tanga va pul muomalasini o'z ichiga olgan hujjatlar. Tanganing tavsifi, tashqi ko'rinish xususiyatlaridan tashqari, chiqarilgan joyi va vaqtini aniqlash, "og'irlik" (massa), kimyoviy moddalarni o'lchashni o'z ichiga oladi. tarkibi, shu jumladan qimmatbaho metallar uchun - namunalar. Buning uchun Rossiyada metrikadan foydalaniladi. o'lchovlar tizimi: og'irligi grammda berilgan, toza qimmatbaho metall uchun namuna "1000" ga to'g'ri keladi. Tangalar topilmalari tarkibi, arxeologizatsiya sharoitlari (madaniy qatlamga tushish) va kashfiyotlari bilan ajralib turadi. Ularning tasnifining eng keng tarqalgan variantlaridan biri bu topilgan tangalar soniga qarab bo'linishdir: bitta topilmalar, ommaviy topilmalar (bitta geografik nuqtada tanga topilmalarining to'planishi), xazinalar (Numizmatikada 3 va undan ortiq tanga qo'shma topilmalar mavjud). 
Qadimgi va o'rta asrlarda rasmiylarda tangalarni tayyorlash uchun markalar va boshqa vositalar. emitentning monopoliyasini pul biznesida ushlab turish uchun ustaxonalar ko'pincha yo'q qilindi; shu nuqtai nazardan qalbakilashtirish vositalarining topilmalarining ahamiyati ortib bormoqda. Yangi va zamonaviy davrlarning asboblari ayniqsa xilma-xil bo'lib, ularning ba'zilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Qadimgi va O'rta asrlarda tanga muomalasi to'g'risida qo'shimcha ma'lumot manbai tanga tortish uchun og'irliklar va tarozilardir. Ular pul hisobining og'irlik darajasi va xususiyatlarini ko'rsatadi.
Numizmatika bir qator gumanitar va tabiiy fanlar ma'lumotlariga tayanadi :
nasabnoma, geraldika, tarixiy. metrologiya, paleografiya, xronologiya, kimyo va boshqalar Numizmatikaning pul muomalasini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'lgan usullari qatoriga quyidagilar kiradi: tanga topilmalarini xaritalash; statistik ma'lumotlarni qayta ishlash; bitta shtamp bilan zarb qilingan tangalarni identifikatsiyalash. 
Hozirgi kunda Numizmatika tangalarni har tomonlama o'rganish, ularning tarixiy roliga e'tibor berish bilan ajralib turadi. Joyni aniq belgilashga, arxeologik sharoitlarga alohida e'tibor berildi. tanga topilmalarining konteksti, spetsifikatsiyasi. xazinalarni tahlil qilish; arxeologik ishlar paytida qilingan tangalar topilmalari katta ahamiyatga ega. qazish ishlari.
Numizmatikada soxta kupyuralarni o'rganadigan yo'nalish mavjud, chunki ular pul tizimi va pul muomalasi to'g'risida ham ma'lumot berishi mumkin. Numizmatika tomonidan o'rganilgan maxsus hodisa bu xalqaro miqyosda mashhur bo'lgan pulni olish uchun xalqlar va davlatlar tomonidan zarb qilingan tangalarga taqlid qilishdir. Bir qator davlatlar tarixida tangalar zarb etilishi va muomalasi vaqtincha to'xtatilgan yoki qisqargan (masalan, Rossiyada 12-14 asrlarda) "tangasiz" davrlar ajralib turadi. Natijalar numizmatik. tadqiqot - iqtisodiy, siyosiy, madaniy tarixni manbashunoslikning muhim elementi; ular xronologik tuzishda alohida ahamiyatga ega.
Bir qator numizmatik markazlar. tadqiqot Buyuk Britaniyada rivojlangan. 1841 yildan beri Britaniya muzeyi BMC (Britaniya muzey katalogi) ning 100 dan ortiq jildini nashr etdi, shu jumladan N. (S. Laue-Poole 1876-1896; W. Wroth 1908; N. A. Grueber 1910; N. Mattingly 1923- 30, 1960–65 va boshqalar). Bir qator asosiy ishlar Kembrijda nashr etilgan (MH Crawford 1974; RAS Seaford 2004), Oksford (BV Head 1911; RB Whitehead 1914; PA Gardner 1918), Glazgo (G. MacDonald 1899) va boshqalar. London Jamiyati (Qirollik Numizmatik Jamiyati). Parijda N. markazi Natning Medallar va qadimiy buyumlar bo'limiga aylandi. Frantsiya kutubxonalari. Frants. olimlarning o'z mablag'lari. qadimiy (E. Babelon 1932; H. Koen 1880), Vizantiya (J. Sabatier 1862; C. Morrison 1970), G'arbiy Evropa (G. Schlumberger 1878; A. Engel, R. Serrure 1897; A. Blanshhet 1912-36; V. Gadoury 1995) N. 1866 yilda Frants bor edi. numizmatik haqida (Soci ́et ́e française de numismatique). Germaniya va Avstriyada an'anaviy ravishda unga ma'no berilgan. qadimiy (M. Bernhart 1926; H. Gaebler 1935; H. Baldus 1983), Vizantiya (V. Xahn 1981), sharqiy (R. Valburg 2008) va german (E. Bahrfeld 1921) N.; 1843 yilda Berlin Numizmatisti paydo bo'ldi. Jamiyat (Numismatische Gesellschaft zu Berlin), 1890 yilda Venada - Avstriyaning pul va medal fanlari jamiyati (Österreichische Gesellschaft für Münz- und Medaillenkunde), 1951 yilda Germaniyada – nemislar ittifoqi. numizmatik jamiyatlar (Verband der deutschen M ̈unzvereine). AQShda funt sterling saqlanadi. N.ning bir qator sohalarida, jumladan qadimiy va Vizantiyada olib borilgan tadqiqotlar (M. Tompson 1954, 1961 yil; AR Belinger, doktor. Grierson 1966–73), rus (HM Severin 1958, 1965); 1858 yilda Nyu-Yorkda Amer yaratildi. numizmatik Shuningdek, faol noshirlik ishlarini olib boradigan Jamiyat (American Numismatic Society), shu jumladan Numizmatika haqidagi nashrlarning izohlari bilan "Numizmatik adabiyot" ni nashr etish Belgiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya, Polsha, Ruminiya, Slovakiyada faol rivojlanmoqda.
Numizmatika Xitoyda bor (masalan, Ding Fubao, 1936). Jamiyatning keng qatlamlarining Numizmatikaga qiziqishi tijoratning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi. 
Rossiyada Numizmatika olim sifatida. intizom 19-asrning birinchi uchidan rivojlanib kelmoqda. An'anaga ko'ra, u madaniy va xronologik jihatdan bo'linadi.
“Numizmatika” fani va uning vazifalari
Bugungi kunda jamiyatimizning turli javhalarida tub islohatlar o’tkazilmoqda. Bu islohatlar zaminida mustaqil O’zbekistonni har tomonlama rivojlangan davlatga aylantirish dunyo davlatlari orasida uni salohiyati yanada ko’tarish mezoni yotibdi.
Albatta bunday jamiyat qilishni yosh avlodsiz ko’z oldimizga keltira olmaymiz. Yosh avlod avvalo chuqur bilimga ega, ulartning ma’naviyat dunyosi keng bo’lmog’i lozim. Binobarin, Respublika ta’lim sohasida o’tkazilgan islohat zaminida xam aynan shunday qarashni ustivor yo’nalish sifatida qabul qilinishi bejiz emas. Islohatda jamiyat taraqqiyoti darajasida to’liq javob bera oladigan o’qitish uslub va yo’nalishlarini keng joriy qilishga alohida yotibor berilgan.
Tarix fakultetlarida “Numizmatika” fanini o’qitish talabalarning ilmiy-nazariy bilimlarini yanada chuqurlashtirishda, o’z kasblarini mukammal egallashlariga, ularning ma’naviy dunyosini bilishga, dunyo qarashlarini yanada kengaytirish barkamol inson, Vatan fidoiysi bo’lib etishishiga xizmat qiladi. Shu bilan “Numizmatika” fani talabalarda dunyo xalqlari tarixi va madaniyatiga hurmat bilan qarash tuyg’ularini uyg’otadi.
Tarixiy manbalar orasida tangalar alohida o’rin egallaydi. Ular boshqa manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajralib turadi. Tangalar jamiyat hayotining turli tomonlarini yorituvchi ma’lumotlarni o’zlarida mujassamlashtirganlar. Ayniqsa, insoniyat tarixi va madaniyatini qadimdi davrlarni o’rganishda tangalarning ahamiyari beqiyosdir. Tavar ayriboshlash vositasi sifatida vujudga kelgan tangalar jamiyat iqtisodiy hayotini turli yo’nalishlarini yoritish bilan bir qatorida, siyosiy tarix bilan bo’gliq muammolarni oydinlashtirishda, tilshunoslik, sa’natshunoslik, me’morchilikni o’rganishda ham ularning o’rinlari juda salmoqlidir. Tangalar davlatlarni shakllantirish va rivojlantirish jarayonlarini ularning chegaralarini, shoxlarni nomlari va hukmronlik qilgan yillarini, davlat mafkurasini, halqaro madaniy va iqtisodiy aloqalarni, tabiatini, aholiusini, qishloq xo’jaligini, xunarmandchilik sohalarini, qurol-yaroq tarixini, kiyim-boshlarni o’rganishda muhim mazmun kasb etadi. Turli tarixi va arxeologik yodgorliklarni yoshini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
Tangalar qadimgi sa’natni rivojlanish yo’llari aniqlashda qimmatli manba bo’lishi bilan birga, tangalar ham noyob sa’nat asarlari hisoblangan. Binobarin ular insonning ma’naviy dunyosini o’rganishda xam katta ahamiyatga ega.
Markaziy Osiyoda shu jumladan O’zbekiston tavar ayriboshlash erta rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiradi. Xalqimizda ilk bor tangalarni milloddan oldingi III-ming yillik o’rtalarida tanishgan. Milloddan oldingi III asrdan boshlab esa u o’zining tangalarini muntazam zarb qilib kelmoqda. Xozir O’zbekiston numizmatikasi turli tarixiy davrlarga oid bir necha 100 mingdan ortiq tangalar kolleksiyalariga ega. Bebaho boylik hisoblangan bu tangalar xalqimizning teran tarixi, yuksak va shu bilan birga o’ziga hos bo’lgan madaniyatini, dunyosini o’rganishda katta ahamiyatga egadirlar.
Numizmatika - qadimiy tanga - chaqa va medallarni tarixiy yodgorlik sifatida tekshiradigan fan hisoblanadi, havaskorlarning qadimiy tangalarni to’plashlari oqibatida asta - sekin tarix fanining alohida sohasi - numizmatika (lotincha -numizma - tanga so’zidan) paydo bo’lgan. Dunyodagi turli mamlakatlarning olimlari o’z hayotlarini numizmatikaga bag’ishladilar va muhim kashfiyotlar qildilar. Masalan: Ilmiy numizmatika qaror topishida Avstriyalik olimlardan Y.Ekkel', E. Mader, Polyak olimi I.Peleven, Olmon olimi V.Renikman va Fransuz olimlari A.Aljel' va R.Serryurlarning o’rni juda kattadir.
Numizmatikani tabiiy va ijtimoiy fanlar bilan aloqalari kattadir. Bu fan halqlar tarixini o’rganishda qadimiy geografiyani, arxeologiya, qadimiy imloni, xronologiya va geraldikani (gerblar haqida) o’rganishda yordamchi fan tariqasida ayniqsa katta rol o’ynaydi.
O’zbekistonda numizmatikasini rivojlanishida o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shgan olimlar: M.E.Masson, V.M.Massoy, G.A.Pugachenkova, E.A.Davidovich, O.I.Smirnova, B.I.Vayanberg, v.G.Dukonin va boshqalar. Bugungi kunda o’zbek Numizmatikasi oldida turgan alohida vazifalari va muommalari kattadir. O’zbek davlatchiligi tarihini o’rganishda qadimiy tangalarning o’rni benihoyat kattadir, shunday qilib bu numizmatika fani tangalar haqidagi fan: tangalarning tasvirlari, yozuvlari, og’irligi, qanday metalldan yasalgaqligi, pul muomalasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarihini urganadi.
Numizmatika hronologiya, moddiy madaniyat, ichki va tashqi savdo tarihi masala-larini tekshirishga imkon beradi. Tarih, arxeologiya, paleografiya, san`at tarihi, siyosiy iqtisod, etnografiya fanlari uchun katta ahamiyatga egadir. Numizmatika tushunchasi yana qog’oz pullarni o’rganish (bonistika) va medal, jeton, orden, hamda znachoklarni o’rganish ham kiradi. (Faleristika) metall pullar paydo bo’lgunga qadar pul vazifasini har hil tovarlar: hayvonlar, taqinchoqlar, metal qurollar va quymalar bajargan, jamiyatning iqtisodiy tomonidan rivojlanshi, savdoni o’sishi pulga bo’lgan zaruriyatni keltirib chiqardi. Faqat davlat boshliqlarigina tanga chiqarish huquqiga ega edi. Birinchi metal tangalar miloddan avvalgi VII asrga Kichik Osiyoning Lidiya davlatiga zarb qilingan.
O’rta Osiyoda birinchi tangalar (kumushdan) miloddan avvalgi III asrda chiqarilgan. Uning yuza qismi (AVERSI)ga podshoning surati, orqa tomoni (REVERSI)ga esa har xil hudolar, muqaddas hayvonlar tasviri solingan yoki podsholarning nomi yozilib, tamg’asi tushirilgan. Qadimgi tangalar muayyan og’irliklarga chiqarilgan, lekin pul islohotlari ta'sirida tez - tez uzgarib to’rgan.
Birinchi tangalar kumush va oltin aralashmasi elektrdan yasalgan bo’lsa, keyinchalik oltin kumush, mis va har hil metallarning aralashmalaridan ham ishlangan.
Tanganing ogirligini va metallini aniqlash iqtisodiy hayotdagi qator voqealarni tiklashga, tanga topilgin joylarning topografiyasini o’rganish esa pul muomalasi doirasini, qadimgi savdo yullari yo’nalishi, ayriboshlash tarkibini yoritishga yordam beradi. Numizmatika fani numizmatik kolleksiyalardan farq qiladi. Tangalarni kolleksiya qilish esa XIV-XV asrlarda Italiyada paydo bo’lgan. Ilmiy Numizmatika fani XVIII asrning ikkinchi yarmida Venalik I.Okkel tomonidan asoslab berilgan.
Numizmatika shartli ravshda antik davr Vizantiya, Sharqi, Osiyo va Afrika mamlakatlarida, SHuningdek O’rta Osiyo, Kavkaz, Rim, Volga bo’yida o’rta asrlarda chiqarilgan tangalarni o’z ichiga oladi. (G’arb tangalariga G’arbiy Yevropa hamda AQSH, Kanada va Lotin Amerikasi mamlakatlarida o’rta asrlarda, yangi va eng yangi davrlarga chiqarilgan tangalarni o’rganyadi) va Rossiya Numizmatikasiga bulinidi. Numizmatika antik tangalarning tasvir va yozuvlarini o’rganishdan boshlangan. Antik davr Numizmatikasini o’rganuvchi numizmatlari G.K. Keller, A.V.Oreshnikov, A.N.Zograflardir. Shimoliy Qora dengiz buyi davlatlari tangalarini o’rganganlar. XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Vizantiya Numizmatikasi alohida ajralib chiqadi. Vizantiya Numizmatikasining rivojlanishiga rus numizmatlari I.Tolstov katta hizmati bor. (SHarq numizmatikasiga D.Fren asos solgan. Undan tashqari Sharq numizmatikasini, ayniqsa, O’rta Osiyo davlatlari tangalarini o’rganishda L.S.Savel’ev, A.Davidovich, O.l.Smirnovalar katta hissa qushganlar).
O’rta Osiyoda arxeologiya fanining ravnoq topishi Numizmatikaning yanada rivojlanishiga sabab bo’ldi. Panjikentdan topilgan tangalar kompleksyi O.I.Smirnova tomonidan, qadimgi Samarqandan topilgan tangalar kompleksi T.S.Ernazarova tomonidan o’rganilishi natijasida Numizmatikaning yangi turi Sug’d Numizmatikasi paydo bo’ldi.