Нуриддинова М. И. Табиатшуносликни ўқитиш методикаси ЎҚув қЎлланма kirish

PEDAGOGIK TEXNOLOGIYa MONITORINGI
(pirovard natijasi)

I bosqich	O’rganish	esda saqlash
II bosqich	tushunib yetish	o’zlashtirganini isbot eta bilish
III bosqich	tahlil eta bilish	qiyoslash, xulosa chiqarish, o’zaro bog’lash
IV bosqich	Tatbiq eta olish	qoida-qonunni anglash va qo’llash
V bosqich	Sintez	axborotni ijodiy qayta ishlay olish
VI bosqich	Baho olish	yangi bilimga o’tish

ikkinchisi – pedagogik aksiologiya (yunoncha aksioma – hurmat qilmoq; isbotlanmaydigan ta’limot) deyilib, bunda pedagogik yangiliklar ichidan eng samaralilari tanlab olinadi;
uchinchisi- pedagogik praksologiya (yunoncha praks – harakat va logos – ta’lim; amaliyotda qo’llash haqidagi ta’limot) deyilib, bunda tanlab olingan pedagogik yangiliklar amaliyotda qo’llaniladi.
Har qanday pedagogik yangilik zaminida biron-bir g’oya yotadi. Masalan, bunyodkor o’qituvchi S.N.Lisenkovaning xilma-xil didaktik topilmalarining tub mohiyatini yangi o’quv materialini ilgarilama o’rganish g’oyasi tashkil qiladi. Bu g’oya asosida o’qituvchining bolalar bilan o’zaro harakati yotadi: sinfda psixologik birlik vaziyatni yaratish; har bir o’quvchi o’z shaxsini o’zi namoyon etishini ta’minlash; har bir metodik yondashuv uchun o’ziga xos muloqot yo’lini tanlash; o’quvchilar tashabbusini zimdan boshqarib borish. U har bir o’quvchi qalbiga, ularni tushunib yetishga o’zining didaktik usullari, tashkiliy shakllari orqali yo’l topadi. Darsdagi o’quvchilar faoliyatiga nafaqat o’qituvchi, balki o’quvchilar ham rahbarlik qiladi. Avval a’lochi o’quvchi, so’ngra boshqa o’quvchilar ham o’qituvchi topshirig’iga binoan nima ish qilganini aytadi va qolgan o’quvchilarni orqalaridan ergashtiradilar. Bunday «izohli boshqaruv» o’quvchi maktab ostonasiga qadam qo’ygan kundan boshlanishi kerak.
«Tayanch signallar» ijodkori deb tanilgan V.F.Shatalovning darslarida o’quvchi shaxsini ro’yobga chiqaruvchi, uning kimligini, nimaga qodirligini tasdiqlovchi didaktik o’yinlarga keng o’rin berilgan.
Bularning hammasi didaktik topilmalar, pedagogik kashfiyotlar, bir so’z bilan aytganda, yangi pedagogik texnologiyalardir.
Pedagogik texnologiya qanday qilib, qanday usullar bilan o’qitilsa, natija yaxshi bo’ladi, degan savolga javob beradi. U o’z tizimiga ega bo’lib, unda komponentlar ketma-ketligi, o’zaro bog’liqligi, bir butunligi saqlanadi.
Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta’lim jarayonini rejalashtirish, tashhis qilish, natijalash, tuzatish kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta’limdan kutilgan natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa pedagogik texnologiyaning samaradorligi demakdir. Pedagogik texnologiyaning tasdiqlanuvchanligi (validligi) – ishlangan model boshqa pedagoglar qo’llaganda ham xuddi o’shanday samara-natija berishi kerakligini bildiradi. Bir so’z bilan aytganda, ta’lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina, ta’lim samarasi yangi bosqichga ko’tariladi, ya’ni:

1. 
   bolaning talabi, moyilligi, istak-hohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi;
   
2. 
   o’quvchining o’quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi oshadi;
   
3. 
   bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi;
   
4. 
   u umr bo’yi o’z bilimini o’zigina boyitishiga ishonch paydo bo’ladi;
   
5. 
   erkin fikrlash malakasi shakllanadi;
   
6. 
   shaxs jamiyatda o’zining o’rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi.
   

Buning uchun bugun biz o’quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan majburlovchi da’vatdan «menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda qo’llashga qodirman» degan ichki ishonch va intilishni uyg’otishga o’tishimiz kerak.
«Ta’lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ishlab chiqilgan umumiy ta’lim fanlari bo’yicha davlat ta’lim standartlari ishlab chiqilib bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishilgandan keyin bu sohadagi ishlarni aniq bir tizimga solish, qo’llab-quvvatlash, yangiliklarni joriy etishga yetarli shart-sharoitlar yaratadigan tuzilmalarga bo’lgan ehtiyoj yaqqol ko’zga tashlandi. Chunki davlat ta’lim standartlari o’quvchilar bilimiga qo’yiladigan majburiy minimal daraja bo’lib, davr o’quvchilarga ta’lim standartlari darajasi talablaridan oshirib bilim, iqtidor va ko’nikmalar berishni taqozo etadi. Bu masalani ijobiy hal qilish ilg’or tajribalar, yangi pedagogik texnologiyalarni izlash ularning didaktik imkoniyatlarini sinab ko’rgan holda amaliyotga tatbiq etishga bo’lgan hayotiy ehtiyojni oshirib yubordi. Bundan kelib chiqadigan amaliy xulosa ta’limiy ilg’or yangiliklarni aniqlash, ularning jamg’armalarini tashkil etish, sinab ko’rish, pedagogik amaliyotga tatbiq qilishning ilmiy xulosalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish tizimini yaratishning dolzarbligini oshirib yubordi.
Hozirgi kunda bu tizimni yaratish yo’lida bir qator izlanishlar, say’i-harakatlar boshlab yuborilgan.
Jumladan, vazirlik, viloyat xalq ta’limi boshqarmalari tarkibida davlat ta’lim standartlari boshqarma va bo’limlari (monitoring) tashkil etildi. Ta’limni boshqarish tizimida tashkil qilingan yangi bo’g’inlar quyidagi ishlarni amalga oshirib bormoqda:

1. 
   ta’lim sohasidagi qonunlar, me’yoriy hujjatlarning bajarilish nazoratini yuritish;
   
2. 
   «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni hayotga tadbiq etish, Davlat ta’lim standartlari va dusturlari bajarilishining monitoringini olib borish;
   
3. 
   ta’limni boshqarish mahalliy organlari va o’quv muassasalarining umumiy tashkiliy pedagogik ishlari qatori pedagogik innovasiyalarning samaradorligini tahlil qilib borish;
   
4. 
   pedagogik tajribalarning borishini analitik tahlil qilish, umumlashtirish, ommalashtirish bo’yicha tavsiyalar tayyorlash;
   
5. 
   pedagogik texnologiyalarni kuzatuvchi, nazorat qiluvchi va joriy etuvchilarning o’quvini tashkil qilish, shunga oid seminarlar o’tkazish, treninglar tayyorlash choralarini ko’rish;
   
6. 
   pedagogik texnologiyalarni rivojlantirish haqida tegishli ma’lumotlar jamg’armasini yaratish, tahlil qilish va tartibga solib turish.
   

Yuqorida ta’kidlanganidek, Davlat ta’lim standartlari – bu o’quvchilar bilim va saviyasining minimal darajasini belgilaydi, bu darajadan yuqori ko’rsatkichlarga erishish uchun ma’lumki, izlanish va tashabbus lozim. Pedagogik innovasiyalarni yaratish va ularni boshqarish avalombor ana shu dolzarb vazifalarni hal qilib beradi.
Shu boisdan ham pedagogik innovasiyalarni izlab topish, o’rganish, tahlillar ostida eng ko’p samara beradiganlarini tanlab olish va ularni amaliyotga qo’llash tartibini belgilab beradigan bir tizimni yaratish maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, buning uchun, birinchidan, innovasiya haqida aniq ma’lumotlar jamg’armasini yaratish bo’lib, buni shartli ravishda innovasiyalarni «TO’PLASh» jarayoni deb qabul qilamiz.
Innovasiyalarni to’plovchi Vazirlik tizimida yangi tashkil qilingan markazlar, jumladan xalq ta’limi xodimlari malakasini oshirish instituti maktabgacha ta’lim rahbarlari malakasini oshirish bo’yicha doimiy ishlovchi respublika doimiy kursi qoshidagi monitoring markazida va respublika ta’lim markazi asosiy bo’g’in hisoblanadi. Mazkur ishlarni boshqaruvchi Davlat ta’lim standartlari monitoringi maktab pedagoglar kengashlari, metod birlashmalari, tuman (shahar) pedagogik xalq ta’limi bo’limlari kengashlari, viloyat malaka oshirish institutlarida o’rganib to’plangan pedagogik innovasiyalarni o’z vaqtida «TANLOVChI» larga yetkazish yoki ayrimlarini to’g’ridan-to’g’ri «QO’LLOVChI» larga yo’llashni muvofiqlashtirib boradi.
Pedagogik innovasiyalarni tanlashda amaliy ish olib boruvchi «Pedagogik texnologiyalar markazi» quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) ma’lumotlarning yo’nalishini aniqlaydi;
2) joriy qilish va qo’llashda ilmiy-metodik jihatdan yordam beradi;
3) metodik qo’llanma, dastur va metodik tavsiyalarni nashrga tayyorlaydi va pedagogik matbuotga uzatadi;
4) reyting tizimi, o’quvchilarni maktabga tayyorlash, Davlat talim standartlarini joriy qilishdagi ilg’or tajribalar majmuasini yaratadi;
5) xorijiy davlatlardagi ta’lim sohasidagi tajribalarni o’rganadi, taqqoslaydi va tavsiyalar tayyorlaydi;
6) amalga tatbiq qiluvchilarni o’qitadi, malakasini oshiradi, tajriba almashuvlar tashkil qiladi;
7) pedagogika sohasidagi olimlar, ilmiy izlanuvchilar bilan hamkorlik ishlarini olib boradi;
8) nnovasiyalarning qo’llanilishini dinamik ravishda kuzatib boradi;
9) innovasiyaga oid respublika ilmiy-amaliy kengashlari, konferensiyalarini o’tkazadi;
10) malaka oshirish institutlari, tuman metodika va maktab pedagogik kengashlarini yangi ta’lim axborotlari bilan ta’minlab boradi.
Pedagogik innovasiyalarni qo’llash bilan uni to’plab, ilmiy jihatdan xulosalar tayyorlovchi bo’g’in o’rtasidagi «Pedagogik matbuot» asosan nashr ishlari, ommalashtirish, keng pedagogik jamoalar, ilmiy-pedagogik xodimlarga ularni yetkazish, ularning taklif va mulohazalarini olish, tajriba-sinov xulosalari asosida innovasiyalarni yanada takomillashtirish ishlari bilan shug’ullanadi.
O’ylaymizki, ta’lim texnologiyasi, pedagogik innovasiyalarga bunday tizimli yondashuv davlat ta’lim standartlarini amalga oshirishda o’z samarasini ko’rsatadi.
Ilg’or pedagogik tajribalarni aniqlashda ma’lum mezonlarga asoslanishi kerak. Bunda eng muhim mezon o’qituvchi o’z pedagogik faoliyatida qo’llaydigan ta’lim-tarbiyaning yangi shakli, metod va usulidir. Bu mezon ilg’or o’qituvchining oddiy o’qituvchilardan ajratadigan eng muhim belgidir. O’qituvchi qo’llaydigan yangilik turlicha: masalan, ta’lim yoki tarbiyaning yangi mazmuni, shakli, metodi, pedagogik mehnatning eng ta’sirchan, takomillashtiruvchi yo’llarini belgilashdan iborat bo’lishi mumkin.
Ilg’or pedagogik tajribani ifodalovchi yana bir mezon uning yuqori natijaga erishishi uchun zamin hozirlashidir. Bunda o’quvchilarning bilimi va tarbiyalanganlik darajasi hisobga olinishi zarur. Qo’yilgan bahoga, o’tkazilgan tarbiyaviy tadbirlarning soni emas, ularning o’qituvchilarni inson sifatida shakllanishiga ta’sirining mezoni sifatida qarash lozim.
Bundan tashqari, ilg’or pedagogik tajribaning qulayligi va tejamliligini hisobga olinishi lozim. Chunki yuqori natijaga erishishda o’quvchilar va o’qituvchilarning kuchini, vaqtini tejash, ularni toliqtirishdan asrash ham muhimdir.
Ilg’or pedagogik tajribaning o’z-o’zidan emas, balki ommaviy tajriba, shakllangan tajribalar, boshqa o’qituvchilarning ish uslubi bilan vorislik asosida tarkib topishi uning ta’sirchanligini oshiradi va tarqalishni osonlashtiradi. Bu mezonlar ilg’or pedagogik tajribalarni oddiy tajribadan ajratish va uni avaylib yoyishga yordam beradi.
Ilg’or tajribalarni faqat viloyat yoki respublika bo’ylab izlab yurish shart emas. Har bir pedagogik jamoada o’z izlanishlari bilan boshqalardan ajralib turadigan pedagoglar bo’ladi. Bu esa pedagogik jamoadagi muhitga ko’p jihatdan bog’liqdir. Shu muhitni mo’tadillashtirib, kerakli yo’nalishga burib yuborishda maktab rahbarlari, maktab metodika kengashining ham o’ziga xos ulushi bo’lishi tabiiy.
Pedagogik texnologiyani egallashdagi ikkinchi muhim bosqich o’qituvchilarimizning pedagogik mehoratining muhim tarkibiy qismi hisoblangan pedagogik texnikani egallashdir.
Pedagogik mahorat o’z ichiga pedagogik texnikani oladi. Pedagogik texnika o’qituvchiga ta’lim-tarbiya faoliyatida zarur bo’lgan umumiy pedagogik malakalar mazmunini o’z ichiga oladi.
Pedagogik texnikaning yana bir muhim tarkibiy qismi pedagogning mimik, pontomimik harakatlaridir. Aniq imo-ishora, yuz-ko’z, gavda harakati, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedagogik ta’sir ko’rsatishda so’z bilan tushuntirishga qaraganda ancha samarali muomala vositasi bo’la oladi.
Pedagogik texnikani egallash o’qituvchining eng yaxshi tarbiyaviy ta’sir ko’rsata olishini ta’minlaydi. U o’qituvchining kuchini, vaqtini tejab, ijodiy ishlashi uchun sharoit yaratadi.
Pedagogik sezuvchanlik va fahm-farosat ham pedagogik mahoratni egallashda muhim ahamiyatga ega. Pedagogik mahorat pedagogik texnikaning eng muhim, nozik qismi hisoblangan so’z bilan, ta’sir ko’rsata olishni egallashni taqoza qiladi. A.S.Makarenko «Mening tajribam haqida» ma’ruzasida yozgan ediki: «Men» bu yoqqa kel («idi syuda») deb aytishning 15-20 xil ohangini o’rganib olganimdan keyin, yuz, gavda, ovoz tuzilishidan 20 xil nozik farqlar bera bilishni o’rganib olganimdan keyingina haqiqay murabbiyga aylandim».
Pedagogik texnologiya pillapoyalari sari intilayotgan o’qituvchi uchun keyingi bosqich – pedagogik ijod qilishni bilishi kerak.
Pedagogik ijod – fan va san’atning yaxlitligidan iborat faoliyat. Pedagogik ijod faoliyat sifatida yangilik yaratish bo’lib, o’zining takrorlanmas ijtimoiy mohiyati bilan ajralib turadi. Pedagogik ijodning o’ziga xosligi, takrorlanmasligi shundaki, uning mahsuli sifatida inson shaxsi shakllanadi.
Pedagogika fanida amaliy faoliyatni ilmiy ijoddan farq qilmoq kerak. Ilmiy ijod jarayonida ta’lim-tarbiyaning avval noma’lum bo’lgan yangi qonuniyatlari ochilib, yangicha nazorat va uslubiy yechimlar ishlanadiki, uning oqibatida hozirgi zamon maktabining murakkab muammolari yechiladi, kelajakda uning rivojlanish istiqbollari belgilanishi mumkin. O’qituvchi faoliyatida ijod turli shakllarda va mazmunda namoyon bo’ladi. Shuning uchun ijodning bosqichlari to’g’risidagi masala qo’yilsa, xato bo’lmaydi.
Pedagogik ijod jarayonida ta’lim-tarbiyaga butunlay yangicha yondashish ishlab chiqilishi, yangicha shakl, uslubiy vositalar yaratilishi: mavjud bo’lgan usul, vositalarni yangicha sharoitda qo’llanishini asoslanishi yoki ularni yangicha vazifalar talabi asosida takomillashtirish nazariy va uslubiy xulosalarni pedagogik jarayonga qo’llash kabi bosqichlarni o’z ichiga oladi.
Amaliy faoliyat bilan shug’ullanayotgan muallimlar uchun pedagogik ijodning eng oliy bosqichi ta’lim-tarbiyani mutlaqo yangi, yuqori natija beruvchi shakllarini yaratishdir.
Biz yangi pedagogik texnologiya haqida fikr yuritar ekanmiz «pedagogik ijod» bilan «pedagogik mahorat» tushunchalarining ham o’zaro munosabatini tahlil qilishimiz lozim. Bular bir-biriga yaqin bo’lib, ammo ular mutlaqo teng emas. Mahoratli, o’z ishining ustasi deganda o’z kasbini mukammal o’rgangan o’qituvchi tushuniladi. Mahorat katta tajriba bilan chuqur nazariy bilim zaminida shakllanadi. Ijodiy ishlash deganda harqanday yosh, hali pedagogik mahorat cho’qqisini egallamagan o’qituvchini tushunish mumkin. Ijodiy ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilashga intiluvchi o’qituvchilarning izlanishlaridan ham iborat bo’lishi mumkin.
Haqiqiy pedagogik ijodni yangilik ketidan quvish, unga ko’r-ko’rona ergashish, uni bayroq qilib olish bilan almashtirish mumkin emas. Bu yangilik yaratish emas, balki yangilik soyasida yashirinishdir.
Masalan bir vaqtlar Lipesk, Rostov «tajribalari» ketidan quvish hollari bo’lgan edi. Yoki o’zlashtirishni ko’tarish uchun «2» siz o’qish davrlari. Yoki maktablarimizda optimallashtirishni qo’llash kabi «yangilik»ka intilish, uni bayroq qilib olib, ta’lim-tarbiyani ma’lum andozaga solishlarini biz o’z boshimizdan kechirdik. Bunday yangilikdan uning ayrim belgilari, tomonlari, ajratib olinib, uning mohiyatini, g’oyasi tushunilmaydi. Oqibatda bu yangilik kutilgan natijani bermaydi.
Pedagogik ijodning eng muhim sharti shu sohani bilish, tushunish, uni sevish, unga jonkuyarlik tashabbus bilan yondashishdir. Shu bilan birga o’qituvchining yuksak umumiy madaniyatidir. Yuksak madaniyat keng tushuncha bo’lib, u eng avvalo o’qituvchining chuqur bilim saviyasi, har tomonlama qiziqishlarini, yuksak aqliy rivojlanganligi, ijtimoiy faolligini, kamtarin, mehnatsevarligini, pedagogik odobini, jamoa va o’quvchilar bilan muomalasi, kelajakka ishonchini, xushchaqchaqligi kabi xislatlarning majmuasini o’z ichiga oladi.
Bunda yana bir narsaga e’tibor berish kerak – ijodiy ishlash butunlay erkinlik, nimani hohlasam shuni qilaman, degan ham emas. Ijodiy ishlash ta’lim-tarbiyaning ayrim masalalarini uslubiy yoki nazariy jihatdan belgilab borishni yoki uni nazorat va boshqarishni inkor qilmaydi. Buni esa shablonlashtirish bilan almashtirish kerak emas. Ijodiy ishlash uchun sharoit yaratish, bu jarayonni boshqarish va yo’naltirish muhimdir.
Kasbiy faoliyatlarni o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish shuni ko’rsatdiki, har qanday faoliyat yo san’at, yo texnologiya darajasida bo’lishi mumkin.
San’at – bu ichki hissiyot (intuisiyaga) asoslanadi, texnologiya esa fanga. Faoliyat san’atdan boshlanib, texnologiya darajasiga ko’tariladi. Demak, o’qituvchining pedagogik mahorati noma’lum, mavhum bir narsa esmas. Ta’lim-tarbiyaning ilmiy asoslangan texnologiyasi – bu pedagogik mahoratdir. Yaqin vaqtgacha ta’lim-tarbiya sohasida «texnologiya» so’zini ishlatish g’ayri tabiiy tuyulardi. Hozir esa bu masala talab darajasiga ko’tarildi va har bir o’qituvchi bu jarayonning ishtirokchilaridir. Har kuni o’qituvchilar turli dars, tarbiyaviy ishlar, sayohat o’tkazish rejasini tuzib, shu tadbirlarni aniq amalga oshirish tartibini belgilab, uni aniq maqsadga yo’naltirib, dastlabki texnologiyasini belilaydilar.
Hozirgi pedagogik texnologiya tushunchasi keng o’qituvchilar ommasining ijodiy faoliyatining mahsulidir. Faqat pedagogik texnologiya tushunchasini to’liq ishlab chiqish va uning ilmiy mohiyatini fahmlab o’quv-tarbiya jarayoniga tatbiq qilish lozim.
Pedagogik texnologiya izchil va ketma-ket amaliy faoliyatga, ta’lim-tarbiya jarayoniga avvalgi rejalashtirilgan maqsadni amalga oshirishdir. Har qanday ta’lim-tarbiya jarayoni ma’lum pedagogik tizimda amalga oshadi. Shuning uchun pedagogik texnologiya – bu ma’lum loyihani pedagogik tizimda amaliyotga qo’llashdir.
Pedagogik tizim deganda biz bir-biriga bog’liq vosita, uslub va jarayonlarning inson shaxsining shakllanishi maqsadiga qaratilgan ta’sir ko’rsatishini tushunamiz.
Pedagogik tizimda 2 ta narsa muhimdir. Bu – uning maqsad va vazifasi hamda bu maqsad va vazifani amalga oshirish texnologiyasi.
Agar biz pedagogik texnologiyani ta’lim jarayonida, ya’ni didaktik tizimda ko’radigan bo’lsak, didaktik tizimda maqsad muhim bo’lib, unga erishish ma’lum sharoit va o’quvchi faoliyatining mazmunini tashkil etadi. Har qanday didaktik vazifa unga mos texnologiyani hamda amalga oshirish shaklini, jarayonini va o’qituvchi mahoratining yaxlitligi oqibatida yechiladi.
Xo’sh, nega bugun biz pedagogik texnologiya to’g’risida fikr yuritmoqdamiz?
Birinchidan, pedagogik texnologiya yordamida ta’lim jarayonidagi, xato kamchiliklarni, mavhumlikni oldini olish va avvaldan ta’lim jarayonini loyihalashtirib va uni birin-ketin voqyelikka aylantirish asosida uni takomillashtirish masalasi yechilishi kerak.
Ikkinchidan, uzoq vaqtdan beri qo’llanilib kelayotgan har bir darsni oddiy uslubiy jihatdan ishlab chiqish o’rniga pedagogik texnologiya ta’lim jarayonida yaxlit yondashib, uni avvaldan loyihalashtirib, o’quvchi bilish faoliyatining tuzulishi va mazmunini belgilashga asos bo’ladi.
Bu, ayniqsa, hozirgi yangi pedagogik axborot vositalari – dasturlashgan ta’lim, pedagogik jarayonni kompyuterlashtirish maktablarimizga keng kirib kelayotgan sharoitda muhimdir.
Uchinchidan, pedagogik texnologiyaning muhim xususiyati – bu maqsad qo’ya bilishdir. Avvallari bu masala ta’lim jarayonida muhim emas edi. Hozir ta’lim jarayonini texnologiya darajasiga ko’tarishda taxminiy, bo’lar-bo’lmas natijadan aniq maqsad qo’yish muhimdir. Bu masala ikki jihatdan zarurdir, diagnostik maqsad qo’yib o’quvchilarning o’quv materialani o’zlashtirishini to’g’ri nazorat qilish va o’quvchi shaxsining rivojlanishini ta’minlashdir.
To’rtinchidan, pedagogik texnologiya pedagogik tizimning loyihalashtirish sifatida ta’lim jarayonining yaxlitligini uning maqsad vazifasi, amalga oshirish shakllarini, uslublarini hamda o’quvchilar faoliyatini boshqarish bilimini nazorati va tekshirishning uzviyligini ta’minlaydi.
Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiya sifatida qarash undagi formalizm, ayrim eskirgan shakl va uslublarga sajda qilmaslikka, yangilikka, ijodga intilishga zamin hozirlaydi.
Shunday qilib, pedagogik texnologiya – ta’lim-tarbiya jarayonini mazmunli amalga oshirish texnikasidir.
Pedagogik texnologiya qachon kelib chiqdi, qachondan beri u qo’llanmoqda, degan savol tug’ilishi mumkin? Pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiyaning hamma bosqichlarida turlicha holda mavjud bo’lgan. Bu turli uslubiy ishlanmalar, fanlar bo’yicha o’quv-tematik, kalendar darslarni rejalashtirishdan, darslik va uslubshunoslik, ya’ni o’qitish metodikasida ham pedagogik texnologiya mavjud edi. Hozir milliy maktab sharoitida gap uni ko’r-ko’rona, tushunmasdan qo’llashdan ilmiy asoslangan darajaga ko’tarish ustida borayotir.
Pedagogik texnologiyaning shakllanishi bu uzoq davom etadigan jarayondir. Biz umumiy holda uning shakllanish bosqichlarini bayon qilamiz:
Birinchi bosqich – o’quvchilarning bo’lak faoliyatlarining tahlil. Ularning maktabni bitirgandan keyin o’rta maxsus yoki oliy o’quv yurtlarida o’qishni yoki kasbiy faoliyatlarining tahlili.
Ikkinchi bosqich – shu tahlildan kelib chiqib pedagogik texnologiyani ishlab chiqib, unga ta’limning har bir bosqichda, sinfda o’quv fanlarining mazmunini belgilash. Ta’limni diagnostik asosda maqsadini jamiyat manfaatlari nuqtai nazardan belgilash.
Uchinchi bosqich – belgilab olingan ta’lim mazmuni asosida o’quvchilarning o’quv yuklamasi, kerakli vaqt me’yorini aniqlash lozim.
To’rtinchi bosqich – didaktik jarayonini amalga oshirish uchun ta’limning tashkiliy optimal shakllarini tanlash va shunga muvofiq o’qitish vositalarini aniqlash zarur.
Beshinchi bosqich – didaktik maqsadni amalga oshirish uchun o’quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda mavzular, aniq darslar bo’yicha uslubiy ishlanmalar ishlab chiqish kerak.
Oltinchi bosqich – ta’lim maqsadi asosida o’quv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish va uni ta’lim jarayoniga joriy qilish.
Yettinchi bosqich – o’quvchilarning belgilangan o’quv materiallarini o’zlashtirishlarini, bilim saviyalarini nazorat qilish va o’zgartirishlar kiritish.
Sakkizinchi bosqich – o’quv mashg’ulotlarining mazmunini va tarkibini ishlab chiqish, shu asosda dars va uy topshiriqlarini optimal rejalashtirish.
To’qqizinchi bosqich – yuqoridagilardan kelib chiqib, loyihalashtirilgan ta’lim-tarbiya jarayonini sinovdan o’tkazish.
Bu bosqichlar o’quv jarayoni texnologiyasini ishlab chiqishning ketma-ketligi (algoritmi)dir.
Biz o’qituvchilar pedagogik mahoratining texnologiya darajasiga ko’tarilishi bosqichlarini hamda uning ta’lim tarbiya jarayonining umumiy xususiyatlari asosida shakllanish ketma-ketligi (algoritmi)ni keltirdik. Bularning hammasi uning nihoyatda qiyin, murakkab va ko’p qirrali jarayon ekanligini ko’rsatadi. Endi shulardan kelib chiqib, pedagogik texnologiyaga ta’rif bersa bo’ladi.
Pedagogik texnologiya bu o’qituvchi pedagogik mahoratining yuksak cho’qqisi bo’lib, ta’lim-tarbiyani har qanday murakkab vaziyatida ham aniq qo’llaniladigan usul, vositalarining majmuidir.
Xo’sh, hozirgi kunda yangi pedagogik texnologiyaning mohiyati va mazmuni nimadan iborat? Bu, eng avvalo, ta’lim-tarbiya mazmunini milliylashtirish. Bunda biz hozirgi yosh avlod ta’lim-tarbiyasi mazmunini o’tmish avlodlarimiz yaratgan va jahon fani rivojiga asos bo’lgan bilimlar, boy tariximiz, madaniyatimiz manbalari bilan tanishtirishni, hozirgi zamon fani yutuqlari bilan omuxta qila olishimizda ko’rishimiz kerak. Bu muammoni yechishda nihoyatda nozik va murakkab narsaga e’tibor berishni maslahat beramiz. Bu ham bo’lsa, ta’lim-tarbiya mazmunini milliylashtirishda o’tmishga mahliyo bo’lib hozirgi zamon fani, maorif yutuqlarini nazar-pisand qilmaslikdir. Ta’lim-tarbiyada xalq milliy ruhi, o’tmish tarixini unutish milliy g’urur, mustaqil mafkura shakllantirishga putur yetkazadi. Ammo jahon sivilizasiyasi, fani taraqqiyotidan bexabar qolish ham milliy mahdudlik, mustaqil Respublikamiz taraqqiyotiga zid keltiradi. Shunging uchun birdan-bir to’g’ri yo’l o’tmish bilan hozirgi zamon fani, texnikasi, maorifi yutuqlarini o’zaro omo’xta qilib, ulardan yosh avlod shakllanishida o’rinli foydalanishdir.
Endi hozirgi sharoitda ta’lim-tarbiyaning shakllanishi to’g’risida gapiradigan bo’lsak, Ya.A.Komenskiy «Buyuk didaktika» asarida 17-asrda asoslangan ta’limning faqat dars, tarbiyada suhbat shakllari zamona talablarini amalga oshirish uchun yetarli emas. O’qituvchilarimiz qolipga kirgan 5 bosqich dars bilan birga ta’limning darsdan tashqari, o’qituvchilar tajribasida nostandart darslar deb nom olgan shakllari: ma’ruza, amaliy mashg’ulotlar, musobaqa-munozara, mustaqil ishlash, konferensiya, sayohat, mushoira kabi shakllaridan keng foydalanishlari lozim. Buning uchun o’qituvchilar ta’limning darsdan tashqari har bir shaklining tuzilishi, bosqichlarini an’anaviy darsdan ustunligini sinab ko’rib, ta’sirchan shaklini aniqlashlari zarur. Bu, albatta, o’z-o’zidan emas, ta’lim nazariyasini, uning hozirgi zamon muammolarini bilishni, ya’ni ijod qilishni, tinmay izlanishni talab qiladi.