Nurmurodov

Po‘lat va qayta ishlanadigan cho‘yanning kimyoviy tarkibi
7.3-jadvaI
Material
С
Si
Mn
P
s
Qayta ishlana­
digan cho‘yan
4-4,4
0,76-1,2
1,75
gacha
0,15-0,3
0,03-0,07
Kam uglerodli 
poMat
0,22
0,12-0,3
0,4-0,65
0,05
0,055
PoMat ishlab chiqarish jarayoni quyidagi davrlarga ajratiladi:
•Shixtani suyuqlantirish.
Bu davrda aw al Fe, so‘ngra Si, P, Mn 
elementlari oksidlanadi va bu oksidlar o ‘zaro birikib shlak hosil 
qiladi;
• 
Uglerodning oksidlanishi.
Vanna haroratining ko‘tarilishi bilan 
uglerod shiddatli oksidlana boshlaydi. Bunda metall erigan shlakdagi 
CaO bilan reaksiyaga kirishib, CaS tarzida shlakka o ‘tadi. Shlak 
tarkibida kalsiy oksidi ko‘p, temir oksidi esa kam miqdorda bo‘lsa 
metall oltingugurtdan yaxshiroq tozalanadi.
Temir oksididan temirning qctytarilishi.
PoMatda kislorod boMishi 
uning mexanik va texnologik xossalariga putur yetkazadi. Shu sababli 
poMat ishlab chiqarish jarayonida undagi temir oksididan Fe ni ajratish 
muhim davr hisoblanadi. Fe ni ajratish maqsadida temirga nisbatan 
kislorodga yaqinroq boMgan birikmalar va alumin boMaklari yoki 
ularning kukunlari vannaga maMum miqdorda kiritiladi. Natijada hosil 
boMayotgan oksidlar osongina birikma hosil qilib shlakka o ‘tadi. 
Temir oksididan temimi qaytarish jarayonni toMa qaytarilgan, 
qaytarilmagan va chala qaytarilgan xillarga ajratiladi.
PoMat olishda asosan konvertor, marten yoki elektr pechlaridan 
foydalaniladi.
Bu pechlar maMum afzallik va kamchiliklarga ega.
Bessemer konvertori nok shaklidagi qurilma boMib, ichki 
devorlari o ‘tga chidamli materiallar va sirti poMat list bilan qoplanadi. 
Qurilmaning o‘rtasi ikkita sapfadan iborat metall halqa bilan o‘raladi 
(7.2-rasm). Sapfa (3) ning ichi g‘ovak. Sapfalar poydevorga o‘matil- 
gan ustunlar (
6
) ga tayanadi. Qurilma tubida diametri 15 mmli teshiklar
119

---

bo‘lib, havo qutisi (1) bilan tutashgan. Sapfa (3) ga gidravlik porshen 
bilan bog‘langan shestemya (4) o‘matilgan. Gidravlik porshen 
harakatga kelganda konvertor tishli reyka (5) va shestemya (4) orqali 
o ‘z o‘qi atrofida aylanadi.
Konvertomi ishga tushirayotganda yotiq (gorizontal) holatga 
keltirilib, unga suyuq cho‘yan quyiladi. Keyin past bosimda havo 
haydaladi. Havo kanallari suyuq cho‘yan bilan bekilib qolishini 
bartaraf etish maqsadida konvertor tik (vertikal) holatga asta-sekin 
keltiriladi.
Konvertomi tik holatga keltirish mobaynida havo bosimi 2,5 atm 
oshirib boriladi. Bu vaqtda suyuq cho‘yan shiddat bilan oksidlana 
boshlaydi:
2Fe + 0 2 = 2FeO + Q kkal 
Si + 0 2 = S i0 2 + Q kkal 
2Mn + 0 2 = 2MnO + Q kkal 
Si + 2FeO = S i0 2 + 2Fe + Q kkal 
Mn + FeO = MnO + Fe + Q kkal 
Oksidlar o‘zaro birikib silikat tarzida shlak hosil qiladi:
MnO + S i0 2 = Mn S i0 2 
FeO + S i0 2 = FeO S i0 2