Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
(E)ISSN:2181-1784
www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(1), Jan., 2023
420
[3], deb yozgan edi. Tilning adabiy va xalqqa bo’linishi bizda, ta’bir joiz bo’lsa,
“xom” tilga ega bo’lgan va ustozlar tomonidan qayta ishlanganligini bildiradi. Buni
birinchi bo’lib mukammal tushungan A. Navoyi edi, u ham birinchi bo’lib xalq nutqi
materialidan qanday foydalanishni, uni qayta ishlashni ko’rsatdi [2].
Adabiy tilning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
normativlik;
til birliklarining xilma-xilligi;
funksional uslublarning mavjudligi;
qayta ishlash;
yozma va og’zaki shakllarning mavjudligi.
Abdullayeva G.A. adabiy tilni ongli ravishda me’yorlashtirilgan, kodlashtirilgan
til, xalqning o’qimishli qismi tili, madaniyat tili sifatida tavsiflaydi [1].
Oliy va o’rta maxsus ta’lim o’quv dargohlarida “Nutq madaniyati” fanini
o’rgatish ko’zda tutib kelinmoqda. Bunday o’quv reja asosida notiqlik san’ati va nutq
madaniyati aralash o’rgatilmoqda. Biroq bu ikkala fan bir-biriga yaqinday tuyulgani
bilan aslida o’zaro farqlanadi. Bu holatni ularning fan sifatida shaklanishi jarayonini
kuzatish orqali ham, o’z oldilariga qo’ygan
vazifalari, maqsadi, predmeti, tasvirlash
obyektlariga xos bo’lgan xususiyatlarida ham kuzatish mumkin.
Notiqlik qadimiy
davrdan beri alohida mahorat, san’at sifatida muayyan aniq shaxsdagi noyob
qobiliyat. Shu ma’noda notiqlik va nutq madaniyati orasida bog’liqlik bo’lsada, har
qaysisi o’ziga xosligi bilan farqlanadi. Bu haqda professor E.Begmatovning fikrlarini
keltirib o’tish o’rinlidir:
1. Nutq madaniyati, chinakam ma’noda adabiy til bilan bog’liq hodisadir. Uning
paydo bolishi, insoniy asosi, talab va mezonlari adabiy til
va uning mezonlari bilan
bog’liqdir. Notiqlik san’ati uchun bular asosiy belgilar emas. Notiqlar orasida adabiy
til talablariga to’la amal qilmaydiganlar, ma’lum lahja yoki shevada ham chinakam
notiqlik san’atini namoyish qiluvchilar uchraydi. So’zga chechanlik,
notiqlik til
materialining xarakteriga qarab emas, nutqning ta’sirchanligiga, nutqiy san’atga
qarab belgilanadi.
2. Notiqlik — og’zaki nutq bilan bog’liq hodisa, demak u nutqning og’zaki
shaklidir. Notiqlik san’ati — og’zaki nutq san’atidir. Nutq madaniyati esa nutqning
ham og’zaki, ham yozma shakli uchun taalluqli tushunchadir.
3. Nutq madaniyati jamiyat a’zolarining umumiy nutqiy faoliyatini ko’zda tutadi.
Nutq madaniyati sohasining maqsad
va pirovard orzusi barchaning, butun xalqning
nutqini madaniylashtirishni mo’ljallaydi. Mumtoz ma’nodagi notiqlik esa,
alohida
shaxslarning nutqiy mahoratini, san’atini ifodalaydi. Notiqlik, asosan, nutq vositasida
kishilarga muayyan g’oya va maqsadlami yetkazishni, ulami ma’lum maqsadga