Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

Lug’at ishining metod va usullari
Bolalarning lug’ati ularga atrofdagi olamni tanishtirish bilan bir vaqtda o’sib boradi. Lug’atni shakllantirish jarayonida tarbiyachi bolalarning psixologik jarayonlarini, ularning aqliy qobiliyatlarini: sezgi, diqqat-e’tibor, xotira, fikrlash, (kuzatish) kuzatuvchanligini rivojlantiradi. Umumiy pedagogik jarayonda nutqni rivojlantirish bilan birgalikda bolalarning xissiyotlari va xulq-atvori, madaniy-gigiyenik ko’nikmalari, axloqiy tasavvurlari va xatti- harakatlari, estetik tuyg’ulari shakllanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama tarbiyalashning ushbu vazifalari lug’at ishlarini o’tkazishda nazarda tutiladi. Kelgusida lug’at ishlarining muayyan usullari va metodlarini ko’rib chiqqan holda biz bu umumpedagogik masalalarga to’xtalib o’tirmaymiz.
Lug’at ishlarining metodi - bu: Lug’atni boyitish metodlari: atrof-olamni bevosita kuzatish; mazmuni bolalarga notanish bo’lgan yoki juda kam tanish bo’lgan suratlarni ko’rsatish; badiiy asarlarni o’qish, diafilmlar va kinofilmlar (xujjatli filmlar) ko’rsatish.
Lug’atni mustahkamlash va faollashtirish metodlari: bolalarga tanish mazmundagi o’yinchoqlarni, suratlarni ko’rib chiqish, didaktik o’yinlar.
Har bir bolaning leksik zahirasini to’ldirish uni atrof-olam bilan tanishtirish jarayonida ro’y beradi: so’z bolaning o’zi belgilagan (nusxa ko’chirgan) narsa yoki harakatni tasavvur qilishi bilan bir vaqtga xotiraga kiradi.
Bolaning ona tilidagi so’zni o’zlashtirish jarayoni ushbu so’zlarga mos keluvchi narsalarni «tadqiq kilishi» bilan bir vaqtda ro’y beradi: bola narsalarni ko’zdan kechiradi, qo’l tekkizadi, ushlab ko’radi, siypalaydi, uning qanday ovoz chiqarishiga quloq tutadi, ta’mini ko’rmoqchi bo’ladi, xidlab ko’radi. Bola o’z diqqat-e’tiborini jamlagan narsa uning ongiga barcha beshta sezgi - ko’rish, tinglash, xidlash, ta’m, ushlab ko’rish, sezish orqali kiradi. Dunyoni bu kabi sezgilar orqali anglash bolaning emotsional dunyosini rivojlantiradi; u nafaqat keskin holatlarni («ajoyib» - «rasvo») boshdan o’tkazishga, balki barcha oraliq xis-tuyg’ularni sezishga qodir bo’ladi.
Narsani sezgi bilan qabul qilish so’z yordamida bola xotirasida ushbu narsa haqidagi tasavvur sifatida muxrlanib qolganidan so’ng uning nomini atovchi so’z bolada eng avvalo u mazkur narsa bilan bevosita to’qnash kelganida boshdan o’tkazgan xis-tuyg’ularni uyg’otadi.
Masalan, archa so’zi. Bola bu so’zni eshitishi bilan uning ilgari xis qilgan barcha xis- tuyg’ulari darxol jonlanadi: u o’z xayolot dunyosida muayyan archani, uning yashil barglarini ko’radi, deyarli uning xidini tuyadi va x.k.
So’zni bu tarzda qabul qilish she’riy qabul qilish deyiladi. Agarda tarbiyachi bolaga ilk yoshdan boshlab ona tilidagi so’zlarni ularning butun she’riy ifodasida o’rgatib kelgan bo’lsa (ya’ni, ularni qabul qilishning xis-tuyg’u negizi haqida qayg’ursa), bu holda bolada insonga nafaqat o’zi ijod qilishi uchun, balki shoirlarning ijodini tushunish uchun ham zarur bo’lgan shoirlik qobiliyati rivojlanadi.
Bola so’zning «xis-tuyg’uli asosini» o’zlashtirib olgandan so’ng u uning umumlashtiruvchi ahamiyatini tushunishga qodir bo’ladi. Aynan shuning uchun ilk yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalar lug’atini boyitish ularni atrofdagi maishiy hayot, tabiat, kishilar mexnati, ularning ijtimoiy hayoti bilan tanishtirish jarayonida uyushtirilishi zarur. Ayni paytda tarbiyachi (va bola atrofidagi barcha kattalar) bola bilan grammatik jihatdan rasmiylashtirilgan ravon nutqda (ya’ni oddiy nutqda, chunki bir-biriga bog’lanmagan so’zlar to’plamini nutq deb bo’lmaydi) muloqot qilishlari lozim. Pirovardida, bola kattalar nutqidan eshitgan ayrim so’zlarini o’zi ajratadi.
Bola hayotning 3-yilida bolalar «birinchi savollar davrini» boshdan kechiradilar. Bunda ularning atrofda ko’rgan barcha narsalar nomlarini bilib olishga intilishlari paydo bo’ladi: «Kim bu?», «Ismi nima?», «Bu nima?», «Nima uchun?».
Ushbu yoshda bolaning qiziquvchanligi eng avvalo «lingvistik» tusga ega bo’ladi: bunda bolani ushbu so’zlar bilan ataladigan narsalar mohiyati qanchalik qiziqtirsa, so’zlar ham shu darajada qiziqtiradi. Bola bilan erkin muloqot chog’ida uning savollariga javob qaytarish uchun
tarbiyachi bolaga uchragan va e’tiborini o’ziga jalb qilgan narsa nomini aytish orqali bola lug’atini boyitadi. CHunonchi, narsa belgilari (sifat) nomlarini; harakat va holatni; (fe’llar, sifatdoshlar, ravishdosh va ularning ravishlik belgilari) bilib oladi va esda saqlab qoladi.
Bevosita kuzatish mumkin bo’lmagan narsalar nomlarini bolalar ular tasvirlangan suratlarni ko’rish orqali bilib oladilar. Insonning narsani uning tasviri (modeli) bilan oson taqqoslashga qodirligi - tug’ma qobiliyatdir.
Bola juda erta yoshdan boshlab ishtiyoq bilan ko’rib turgan narsalar rasmlarini chizishni boshlaydi, bunda u chizgan rasmlari ko’rgan narsasiga o’xshashiga ich-ichidan ishonadi (ayni paytda uning o’zi aytgan dastlabki so’zning tovush tarkibi u kattalardan eshitgan so’zlar tovushiga o’xshashligiga ishonchi komil).
Shunday qilib bola o’z nutqini kattalar bilan jonli nutqiy muloqotda boyitadi, shu bilan birga u mazkur muloqot orqali haqiqatda kuzatayotgan yoki suratlar asosida tasavvur qilayotgan narsalari nomlarini bilib oladi. Pirovardida, lug’at ishlari real ob’ektlar yoki suratlarni hisobga olgan holda olib boriladi. Ushbu metod barcha yosh guruhlarida qo’llaniladi. Narsalar bilan o’ynash chog’ida bolalar ularning joylarini o’zgartiradilar, har tomonga tashlaydilar, suradilar, ushlab ko’radilar, yurg’izadilar, narsalarni kuzatadilar va ularning sifati, harakatlarini aytib beradilar. Ayni paytda tarbiyachi bola bilan unga yo’naltiruvchi savollar bergan holda so’zlashishi lozim. Bola javob qaytarar ekan, tarbiyachi o’z savoli orqali aytib berayotgan so’zlarni takrorlaydi. SHu tariqa bolaning leksikasi kengayadi. Ayniqsa, syujetli- rolli «rejissyorlik» o’yinlarida, sahnalashtirish jarayonida nutqni rivojlantirish uchun juda ko’plab qulay vaziyatlar yuzaga keladi.
Rolli o’yinda bola o’zi kuzatgan yoki hikoyalar orqali bilgan va esda saqlab qolgan kattalarning turli vaziyatlarini takrorlaydi. Bola kattalarning ana shunday vaziyatlardagi harakatidan va shu bilan birga ularning nutqidan ko’chirma oladi.
«Rejissyorlik» o’yinida bola o’ziga rol olmaydi, aksincha u ushbu syujetda rollarni o’yinchoqlar o’rtasida taqsimlaydi; syujetlar - Maktabgacha ta’lim muassasasi, xayvonot bog’i va boshq. Tarbiyachi bolaning mavjud hayotiy tajribasini hisobga olgan holda aytib, yordamlashib turadi.
Sahnalashtirish o’yinida bola o’ziga tanish ertak qahramonlaridan biri rolini o’ynaydi, o’yin jarayonida u qahramon so’zlarini takrorlaydi va shu tariqa o’z nutqini boyitadi.
Syujetli o’yinlar o’zlashtirilgan til materialini mustahkamlashda bolalarga ajoyib mashq sifatida xizmat qiladi. Bolalar ataylab o’z oldiga muayyan hayotiy vaziyatlarda kattalardan eshitgan nutqini yoki ertak qahramoni nutqini aniq berishni maqsad qilib qo’yadilar.
Harakatchan o’yinlar, qoida asosidagi o’yinlar yod olingan sanoq she’rlar, qo’shiqlari bilan bolalar nutqini boyitadi. YOd olish tarbiyachi nutqiga taqlid qilish jarayonida ro’y beradi, bu o’yinlarni tarbiyachi bolalar bilan birga o’ynaydi va dastlab o’zi qiziqarli, sanoq she’rlarni aytadi, qo’shiq kuylaydi.
Bola u yoki bu narsa nomini belgilovchi so’zni (ba’zan, bir marta eshitib) tez va mustahkam (umrbod) esda saqlab qoladi, ammo bu faqat tarbiyachi so‘zlarni talaffuz qilishning metodik qoidalariga rioya qilgan taqdirdagina ro’y beradi. YA’ni, u:

• 
  etarli darajada baland ovozda so’zlashi;
  
• 
  aniq talaffuz qilishi, ya’ni artikulyatsiya organlarini g’ayrat bilan va to’g’ri ishlatishi;
  
• 
  orfoepiya qoidalariga rioya qilishi, bunda u yoki bu so’z komponentini bo’rttirib yuboruvchi sun’iy talaffuzdan qochishi lozim.
  
• 
  So’zni gapga uning grammatik shakllari imkoniyatlari ko’rinadigan darajada qo’shish
  

kerak.
Masalan, bizga ayiqcha mexmon bo’lib keldi. Ayiqchaning ko’zlari qora, panjalari katta. Bolalar ayiqcha bilan o’ynashni juda yoqtiradilar.
Bola bu gapni eshitar ekan, «Ayiqcha» so’zi nutqda o’zgarayotganini sezib qoladi. Albatta, tarbiyachi kichkintoyga grammatik atamalarni ma’lum qilmaydi, ammo bir vaqtning o’zida unda lug’at boyishi bilan birga grammatik sezgi ham rivojlanadi.
Biroq, bolalar har doim ham atrofdagi narsalarga qiziqish bildiravermaydilar va har doim ham ularning nomlarini so’rayvermaydilar. Tarbiyachi bolalar diqqat-e’tiborini narsalarga, ularning sifatlariga, harakatlariga jalb qilishi zarur. Buni muntazam ravishda amalga oshirish tavsiya etiladi.
Hafta davomida bolalar quyidagi miqdordagi so’zlarni o’zlashtirishlari mumkin:

3 yoshda	- 5 ta so’z
4 yoshda	- 10 ta so’z
5 yoshda	- 15 ta so’z
6 yoshda	- 20 ta so’z
7 yoshda	- 30 ta so’z

Lug’at ishining metod va usullari

Lug’atni boyitish metodlari: atrof-olamni bevosita kuzatish; mazmuni bolalarga notanish bo’lgan yoki juda kam tanish bo’lgan suratlarni ko’rsatish; badiiy asarlarni o’qish, diafilmlar va kinofilmlar (ilmiy-ommabop va hujjatli filmlar) ko’rsatish.
Lug’atni mustahkamlash va faollashtirish: bolalarga tanish mazmundagi o’yinchoqlarni, suratlarni ko’rib chiqish, didaktik o’yinlar.Har bir bolaning leksik zahirasini to’ldirish uni atrof- olam bilan tanishtirish jarayonida ro’y beradi: so’z bolaning o’zi belgilagan (nusxa ko’chirgan) narsa yoki harakatni tasavvur qilishi bilan bir vaqtga xotiraga kiradi. Rolli o’yinda bola o’zi kuzatgan yoki hikoyalar orqali bilgan va esda saqlab qolgan kattalarning turli vaziyatlarini takrorlaydi. Bola kattalarning ana shunday vaziyatlardagi harakatidan va shu bilan birga ularning nutqidan ko’chirma oladi.
«Rejissyorlik» o’yinida bola o’ziga rol olmaydi, aksincha u ushbu syujetda rollarni o’yinchoqlar o’rtasida taqsimlaydi; syujetlar - bolalar bog’chasi, hayvonot bog’i va boshq. Tarbiyachi bolaning mavjud hayotiy tajribasini hisobga olgan holda aytib, yordamlashib turadi. Sahnalashtirish o’yinida bola o’ziga tanish ertak qahramonlaridan biri rolini o’ynaydi, o’yin jarayonida u qahramon so’zlarini takrorlaydi va shu tariqa o’z nutqini boyitadi.
FSMU texnologiyasi
Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda hamda o‘quv jarayonini baxs- munozarali o‘tkazishda qo‘llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni o‘z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq holda baxslashishga hamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‘ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga o‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.
F - fikringizni bayon eting S - fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating M - ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring U - fikringizni umumlashtiring
Bolalarda lug’atni shakllantirishga doir mashg’ulotlar turlari
Lug‘at ishlariga oid dasturlarni amalga oshirish mashg‘ulotlar tizimi orqali amalga oshiriladi. Bu tizim uch xil ko‘rinishdagi mashg‘ulotlardan tashkil topadi:
Lug‘at ishlari atrof-olamdagi doimo kengayib borayotgan narsalar va hodisalar doirasi bilan tanishtirish jarayonida amalga oshiriladigan mashg‘ulotlar (ekskursiya, narsalarni namoyish qilish va h.k.);
Lug‘at ishlari bolalarning atrofdagi narsalar va hodisalar ha
qidagi bilimlarini chuqurlashtirishga tayanadigan mashg‘ulotlar (sifatlar, xususiyatlar, o‘ziga xos jihatlari bilan tanishtirish);
Umumlashtirishlar jarayonida lug‘at ishining hal qiluvchi vazifasi tushunchalarni shakllantirishdan iborat bo‘lgan mashg‘ulotlar.
Nutqiy va Lug‘atni rivojlantirishning bilish jarayonlarini rivojlantirish bilan yagonaligi (qabul qilish, tasavvur qilish, fikrlash).Nutqiy va bilish faoliyatining aniq maqsadni ko‘zlagan holda tashkil etilishi.bilish faoliyatini tashkil etish uchun asos sifatida ko‘rgazmaviylikning mavjudligi.
O’tilgan mavzu yuzasidan savollar:

1. 
   Bolalar bog‘chasidagi lug‘at ishlarining mohiyati nimalardan iborat?
   

2.So‘zning psixologik jihatdan ahamiyatini tavsiflab bering.

3. 
   Bolalarning lug‘atni egallash jarayoni qanday o‘ziga xos xususiyatlarga ega?
   
4. 
   Barcha yosh guruhlarida lug‘at ishlari dasturi tarkibini qiyinlashtirish qaysi yo‘nalishlarda ro‘y beradi?
   

5.Siz lug‘atni shakllantirish borasida qanday mashg‘ulot turlarini bilasiz? Har bir mashg‘ulot turini aniq misollarda tavsiflang.