Nutqiy xatolar va ularni bartaraf etish yo’llari muhayyo Zaripovna Abdiyazova Bahorgul Yusupovna Mametova

2. So’zning ma’nosini yoki ma’no qirrasini tushunmaslik natijasida uni aniq 
ma’nosida ishlata olmaslik. Bunday xato bolaning nutqi yaxshi rivojlanmaganligi, so’z 
boyligining kamligi sababli yuzaga keladi. 
Leksik xatolar xilma-xil bo’lgani uchun uni to’g’rilash va tushuntirish usullari 
ham turlicha, ammo bunday xatolarning oldini olishning umumiy yo’li bor: bu yaxshi 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 770
nutqiy sharoit yaratish, o’qilgan va qayta hikoya qilingan matnni til tomondan tahlil 
qilish, matndagi so’zlarning ma’no qirrasini tushuntirishdir. 
3. Morfologik-uslubiy xatolarga so’z shaklini, so’z o’zgartuvchi va so’z 
yasovchi qo’shimchalarni noto’g’ri qo’llashdan kelib chiqadigan xatolar kiradi. 
Sintaktik-uslubiy xatolarga so’z birikmasi va gap tuzishga oid xatolar kiradi. 
Bunday xatolar juda xilma-xildir. 
Kompozitsion, mantiqiy va dalillarni noto’g’ri bayon qilish nutqiy xato 
hisoblanmaydi. 
Tipik kompozitsion xatoga insho, hikoya, bayonning tuzilgan rejaga mos 
kelmasligi, ya’ni voqea, kuzatishlarni bayon etishda izchillikning buzilishi kiradi. 
Inshoga tayyorgarlik vaqtida o’quvchilar kuzatish, material to’plash, dalillarni 
tanlashda tartibsiz, rejasiz ish tutsalar, hikoyani qanday boshlash, keyin nimalar haqida 
yozish va uni qanday tugatishni aniq ko’z oldilariga keltira olmaydilar, natijada 
kompozitsion xatoga yo’l qo’yadilar. Bunday xato hikoya mazmunini to’liq qamrab 
ololmaslik, materialni o’z o’rniga joylashtira olmaslik natijasidir. Inshoni rejali, izchil 
yozish ko’nikmasi murakkab ko’nikma bo’lib, u o’quvchilarda muntazam bajariladigan 
mashqlar yordamida asta shakllana boradi. 
Mantiqiy xatolar:
1. Tasvirlanayotgan voqea-hodisa uchun zarur bo’lgan so’z, ba’zan zarur lavha, 
dalil tushirib qoldiriladi. Bunday xatoning sababini tushunish uchun o’quvchining insho 
yozish vaqtidagi ruhiy holatini kuzatish talab etiladi. U sekin yozadi, ammo ishga 
berilib ketib, tez fikrlaydi, ya’ni u hikoya mazmunini biladi, ammo tez fikrlash va sekin 
yozish natijasida ayrim o’rinlar yozuvda aks etmay qoladi. 
2. Mantiqiy izchillik buziladi. Masalan, Zavodda paxtadan ip qilinadi. Terimchi 
paxtani paxta terish mashinasida teradi. Bunday mantiqiy xatolarni o’quvchilar matnni 
qayta o’qish va tahlil qilish jarayonida oson to’g’rilaydilar. 
O’quvchilar yo’l qo’ygan xatolarni guruhlash, ularning turlarini aniqlash va har 
bir xatoning kelib chiqish sabablarini o’rganish asosida nutqqa oid xatolarni to’g’rilash 
va ularning oldini olish tizimi ishlab chiqiladi: 
1) nutqqa oid xatolarni o’quvchilar daftarida to’g’rilash; 
2) sinf o’quvchilari uchun umumiy bo’lgan nutqqa oid xatolar ustida sinfda 
ishlash (buning uchun darsning 15-20 minutlik qismi ajratiladi va tekshirilgan insho va 
bayon tahlil qilinadi, o’quvchilarning yo’l qo’yilgan xatoni mustaqil ravishda topishga 
va uni to’g’rilashga imkon beriladi); 
3) ayrim individual xatolar ustida darsdan tashqari vaqtda ishlash, xatoni topish, 
tushuntirish va to’g’rilash; 
Ko’rsatilgan yo’nalishlarning hammasi har bir sinf o’quvchilari uchun, ayniqsa, 
III va IV sinf o’quvchilari uchun muvofiq keladi. 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan