O nazarov monografiya

 
 
 
 
 
 
 
 

---

17 
1.2 Qishloq xo‘jaligini yoppasiga jamoalashtirish 
( jarayon va ziddiyat ) 
Ma'lumki, kollektivlashtirish tadbirini amalga oshirish tarixi bilan bog„liq 
muammolar ko„lami keng. Garchi uni amalga oshirish muddatlari belgilangan 
bo‟lsada qishloq xo„jaligining ortda qolish sabablari baholanganda tarixiy o„tmishni 
tahlil qilish shuni ko„rsatmoqdaki, eng asosiy omillar – “sotsiolistik” taraqqiyot 
yo„llarini tanlash, dehqonchilikni inqilobiy o„zgartirish usullari inobatga olinmagan 
edi. Qishloq muammolariga bag„ishlangan ishlarda ma‟lum ijtimoiy–psixologik 
xususiyatlarga ega bo„lgan dehqon, qishloq xo‟jalik mehnatining o„ziga xos 
tomonlari nazardan chetda qolgan edi. Eng asosiysi-qishloq xo„jaligida yuritilayotgan 
siyosatning ustuvor tamoyillariga to„la ishonch hosil qilingan edi. Demak, 
O„zbekistonda markaziy rayonlarga nisbatan dehqon xo„jaligining ijtimoiy-iqtisodiy 
va madaniy jihatdan kam taraqqiy etganligini hisobga olgan holda ish yuritilganligini 
tan olishimiz va bunga albatta haqiqat ko„zi bilan qarashimiz lozim. 
Qishloq xo`jaligini tiklash va rivojlantirishning dastlabki bosqichida (yer-suv 
islohoti) kooperatsiya muhim rol o„ynagan. Kooperatsiya o„n minglab mayda dehqon 
xo„jaliklari va sanoat o„rtasidagi iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga, mehnat ishab 
chiqarishning o„sishiga xizmat qilishi, mehnatkash dehqonlarning moddiy ahvolini 
yaxshilashga, davlat korxonalarini kerakli xomashyo bilan ta‟minlashga qaratilmog„i 
lozim edi. Qishloq xo„jalik kooperatsiyasi shahar va qishloq o„rtasidagi 
bog„lanishning shakllaridan biri biri bo„lib xizmat qiladi.
Ayniqsa, qishloq xo„jaligini qayta qurishning dastlabki bosqichlarida 
respublikamiz iqtisodiyotida bu soha ko„p tarmoqli ekanligi inobatga olinib, ish 
ko„rilganligi hujjatlarda qayd etilgan va ayrim o„zgarishlarga olib kelganligini 
yuqoridagi bobda misollar orqali ko„rib o„tdik. Sababi-qishloq xo„jaligini qayta 
qurishni primitiv holatdagi texnika va o„sha davr psixologiyasi orqali amalga oshirib 
bo„lmas edi. Shu sababli, davrga baho berish lozim. Ilmiy xulosalar haqqoniy va 
xolisona bo„lishi zarur. 
Yuz bergan voqealarni tahlil qilar ekanmiz, voqeylikni inkor etmaymiz, balki 
uni garchi u sinfiy xarakterda bolsa ham to„laligicha olamiz. Chunki ilmiy xulosalar 

---

18 
insoniy va milliy qadriyatlarga mos keladigan bo„lishidan tashqari o„z ilmiyligini 
yo„qotmasligi kerak deb o„ylaymiz.
Kollektivlashtirishning dastlabki bosqichida respublika hayotining sotsial-
iqtisodiy tomonlari, jumladan jo„g„rofiy sharoiti, kishilarning dunyo qarashi, madaniy 
saviyasi, asosiy tarmoqlar nimalardan iborat ekanligi jiddiy ravishda o„rganilgan 
emas. Bu masala haqida hozirgacha ilmiy va tarixiy adabiyotlarda fikr mulohaza 
aytilmaganligi sababli biz o„z ilmiy ishimizda ko„proq asossiz ravishda 
jadallashtirish, soxta kollektivlashtirishning oqibatlari respublika hayotida qanday 
salbiy ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib kelganligini manbalar asosida, hamda ilgari 
chop etilgan ishlarni tanqidiy o„rganish orqali tahlil etib davrga holisona baho 
berishga harakat qildik. 
Kollektivlashtirishni jadallashtirish, jumladan markaz ko„rsatmalarini ortig„i 
bilan uddalashga kirishib ketilib, asosan siyosiy rahbariyat ko„rsatmalari asosida ish 
olib borildi. 
Kollektivlashtirishni asossiz ravishda jadallashtirish aynan 1930 -yilning 
bahorida boshlandi va asosiy g„allakor rayonlarda kollektivlashtirishni 1930-yilning 
oxirida tugatish ko`zda tutilgan edi. Bu davrda iqtisodiy jihatdan tayyorgarlik oxiriga 
yetkazilmagan bo„lsa ham, dastlabki 17 ta rayon yoppasiga kollektivlashtirilgan 
rayon deb e‟lon qilindi. Sotsialistik musobaqa joriy etildi. Pirovardida kolxozlarni 
tuzish va ularni son jihatdan ko„paytirish kuchayib ketdi. Shu bilan bog„liq tarzda 
1930-yildan kolxoz hayotida ixtiyoriylik tamoyilining buzilishi ham boshlandi. 
Kolxoz qurilishiga ma‟muriy-buyruqbozlik usuli joriy etildi. Respublikaning ichki 
imkoniyatlarini mustaqil hisob-kitob qilish, vaziyatni holisona ko„rib chiqish 
butunlay markaz qo„liga berib qoyildi. Direktiv planlashtirish hamda buyruqbozlik 
tizimi joriy etildi. Oqibatda dehqon mehnatiga majburiylik tusi berildi va 
dehqonlarning kolxozlardan bezishi shu tariqa ro„y bera boshladi. 
Ayniqsa Stalinning 1929-yil 7-noyabrda bosilib chiqqan “Buyuk burilish yili” 
degan maqolasi jadal jamoalashtirishni “nazariy“ jihatdan asoslab berdi. Unda keng 

---

19 
qishloq ommasi kolxozlarga kirish uchun yetildi, deb aytilgan edi.
19
Shunga muvofiq 
O„zbekistonda kolxoz qurilishi to„g„risidagi ilk qaror O„zKP (b) MKning 1929-yil 4-
dekabr kuni bo„lib o„tgan yig„ilishida
20
1929-30-yillarda O„zbekistonda kolxoz 
qurilishi rejasi tasdiqlanishidan boshlandi. Yig„ilishda 1929-yilning dekabr oyidan 
boshlab kollektivlashtirishda Ittifoqdagi asosiy g„allakor rayonlarni quvib yetish, 
xatto o„zib ketish masalasi kun tartibiga qo„yildi. 
Vaholanki, kollektiv xo„jaliklar O„zbekiston bo„yicha bu davrda 1,2 foizni 
tashkil qilardi xolos. Shuningdek Toshkolxozseksiyasining raisi Otaxonovning 
ko„rsatmasiga ko„ra
21
Toshkent okrugi bo„yicha beshta rayonda yoppasiga 
kollektivlashtirishni ( Toshkent, Yangiyo„l, Mirzacho`l, Piskent va Bekobod ) 1930-
yilning 
15-fevraligacha 
tugatish 
zarurligi 
qayd 
qilindi 
va 
yoppasiga 
kollektivlashtirishni amalga oshirish uchun birinchi navbatda amalga oshirilishi kerak 
bo„lgan vazifalar quyidagicha belgilab chiqiladi: 
1.
Kolxozlarni yot unsurlardan tozalash ; 
2.
Yangi kolxozlarni tuzish harakatini tezlashtirish va ularning iqtisodiy qudratini 
yaxshilash ; 
3.
Tuzilgan kolxozlarni o„z vaqtida ustav va bitimlar bilan ta‟minlash. 
Okrugdagi boshqa rayonlarni kollektivlashtirishni 1930-yil oxirida tugatish 
belgilandi. Ushbu hujjatda kolxozga kirmoqchi bo„lganlar o„z mehnat qurollari va 
chorva mollarini topshirmasa, kolxozga a‟zo qilib olinmasligi aytiladi. Kolxozga 
kirayotgan dehqonlarning ko„pchiligi o„z shaxsiy chorvasiga ega emasligi 
rahbariyatga ma‟lum bo„lsa-da, bu borada noto„g„ri olib borilganini ta‟kidlash lozim. 
Bundan tashqari, kollektivlashtirish bo‟yicha okrug shtabining a‟zosi o„rtoq 
Sidorovning ta‟kidlashicha, kolxozga a‟zo bo„lib kirmoqchi bo„lgan xar bir odam 16 
yoshdan oshgan bo‟lishi, hamda a‟zolik badalini to„lashi kerak. A‟zolik badali oilada 
16 yoshdan har bir kishidan olinishi qayd qilib o„tiladi.
22
Bunday tadbirlarga har 
19
Правда газетаси,1929, 7 ноябрь. 
20
Социалистическое сельское хозяйство Узбекистана.-Т.: Узбекистан,1978.-14-ст. 
21
Тошкент ВДА.Ф-182.оп-1,д.49,208-варақ. 
22
Тошкент ВДА.Ф-182.оп-1,д.49,208-варақ. 

---

20 
doim amal qilinmagan. Chunki vaziyat tezroq soxta kollektivlashtirishni taqozo etar 
edi.
A‟zolik badalidan tushadigan mablag„lar kolxozning bo„linmas fondiga 
o„tkazilishi ta‟kidlangan, ammo tushgan mablag„larning hisob kitobi qayd qilingan 
hujjatlar arxivda topilgani yo„q. Kolxoz tuzishda tartib-qoidalarni keskin buzish 
natijasida Piskent va Bo„ka rayonlarida ikki hafta mobaynida 3 tadan kolxoz tashkil 
qilindi. Ular qog„ozda mavjud, amalda yo„q kolxozlar edi.
23
Shunday voqealar boshqa okruglarda ham yuz berdi. Masalan hujjatlarda 
Namangan okrugidagi Yangiqo„rg„on tumanda yoppasiga kollektivlashtirish 1930-
yili tugallandi va 50 ta kolxoz tuzildi deyilgan. Lekin kolxozlarning ko„pchiligi faqat 
qog„ozda edi xolos. Sababi kolxozlashtirish majburiy asosda olib borilgan. Masalan, 
Yangiqo„rg„on ijtimoiy ta‟minot bo„limi raisi rayondagi qishloqlardan birida bu 
qoidaga bo„ysunmagan 10 batrakni qamoqqa oldi.
24
Shuningdek, rayondagi “Olmos” kolxozini tuzish paytida 800 ta xo„jalik ikki 
kun ichida ro„yxatdan o„tkazilib, dehqonlar xohishi inobatga olinmasdan kolxozga 
yozib qo„yilganligi va 24 yanvar kuni kolxozga kiruvchilar o„zlarining barcha 
chorvalarini bozorga olib borib sotganliklari aniqlandi. Demak, dehqonlar kolxozning 
maqsad va mohiyati xamda qoidalari aniq emasligi tufayli yuqoridagi voqealar 
ko„lami 
kengaydi 
degan 
xulosa 
qilish 
lozim. 
Bu 
davrda 
yoppasiga 
kollektivlashtirilgan rayonlarda ham ishlar ko„ngildagidek olib borilmagan. Sababi – 
birinchidan, sug„oriladigan yerlarning suv bilan ta‟minlanmagani va ekin ekishga 
tayyor emasligi; ikkinchidan, kolxozga zo„rlab kiritish yoki yolg„ondan qo„shib 
yozishlar oqibatida kollektivlashtirish zarar ko„ra boshlaganidadir.
25
Faktlarga murojaat qilaylik: birgina Yangiyo„l tumanida birinchi marta 
ro‟yxatga olingan 180 ta xo„jalik qog„ozda bor edi xolos. Eng achinarlisi shundaki, 
bu xo„jaliklar nomi ikkinchi marta ro„yxatga olinib, kollektivlashtirilgan xo„jalik 
sifatida ma‟lumot uchun berilganligi aniqlandi. 
23
Правда Востока.1930.20 январь. 
24
Правда Востока.1930.5 январь. 
25
Тошкент ВДА.Ф-182, оп-1,д.99,28-варақ. 

---

21 
Bundan tashqari, soxta kollektivlashtirishni tezlashtirish rejadan o„zib ketish, 
“sotsiolistik musobaqa” da g„olib chiqish uchun G‟allakor tumanlarni quvib o„tish 
g„oyalari ishlab chiqilishi xalqqa juda qimmatga tushdi. Bu xol iqtisodiy tanglikni 
tezlashtirganligini quyidagi raqamlardan bilsak bo‟ladi. Masalan, 1929-yili 
respublikada 24200 dehqon xo„jaliklari kollektivlashtirilgan bo„lsa ( 2,4 foiz ), 1930-
yili 261845 dehqon xo„jaliklari ( 23.2 foiz ) kollektivlashtirildi. 1931 yili 427536 
dehqon xo„jaliklari ( 48.2 foiz ) kollektivlashtirildi.
26
Kollektivlashtirishning dastlabki kunlaridanoq izdan chiqishi aksariyat holda 
mahalliy rahbarlar yuqoridan kelgan buyruqlarni ko„r-ko„rona bajarishga majbur 
qilinganligi tufayli yuz berdi. Natijada, tumanlar va kolxozlarning rahbarlari tobora 
yuqori partiya organlari buyruqlarining ko„r-ko„rona bajaruvchisiga aylanib, partiya 
o„rganlari xo„jalik bevosita arlashish doimiy vakolatini to„la qo„lga kiritishi tufayli 
soxta siyosiy qarorlar ko„lami yanada kengayib bordi.