O nazarov monografiya
Yüklə 3,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
37 1.3. Qishloq xo‘jaligining moddiy texnikaviy ahvoli . Ommaviy kollektivlashtirish davrida qishloq xo„jaligining moddiy-texnika bazasini yaratish yo„lida ayrim ishlar qilingani ma‟lum. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan mintaqa hisoblangan respublikamiz qishloq xo„jaligida paxtachilikni va respublikamizda tashkil topgan xo„jaliklarni texnika bilan ta‟minlash yo„lidagi dastlabki qadam (1929-yil Asaka tumanida MTSlarning tashkil qilish bilan) tashlandi. 1929-yilning oxiriga kelib respublikamizda jami 1093ta kollektiv xo„jalik texnika bilan ta‟minlangan. 52 Ammo MTSlarning ish faoliyati asosan kolxozlarga faqat bahorgi ekin ishlarida (paxtachilikda – O.N.) yordam berish bilan cheklanib qoldi. 1930-yilning o„zida 26427 gektari yangi yer qishloq xo„jaligi oborotiga qo„shilgan bo„lib, shundan 20113 gektari paxta ekiladigan maydonlarni tashkil etgan. Demak, asosiy e‟tibor paxtachilikni rivojlantirishga qaratilgan edi. Paxtachilikni rivojlantirish markazning asosiy e‟tiborida bo„lganini tasdiqlovchi qarorlarga murojaat etaylik. BKP (b) Mkning 1930-yil 10-sentyabrdagi “Mashina–traktor stansiyalarning qurilishi va boshqaradigan traktorlar hamkorligida barcha ishlar davlat ixtiyoriga o„tkazilgan 53 va MTSlarni siyosiy qarorlarni so„zsiz bajaruvchi tashkilotga aylantirish shu tariqa boshlandi. Shu bois, respublikamizda markazning xohish-irodasiga mos bo„lgan yangi qishloq xo„jaligini moddiy texnika bazasini yaxshilash maqsadida 1930-yilning 30-sentyabrida O„rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi (СредАзЭКОСО Среднеазиатский Экономической Совет) prezidiumining 1930- 31-yillarida MTSlar qurilishi va traktor ishi vazifalari to„g„risidagi qaroriga ko„ra 1 respublikamizda 1930-31-yillarda 48 rayonda 39 ta yangi MTSlar tashkil qilish va tashkil etilgan MTSlar faqat paxtachilikni rivojlantirishga xizmat qilishi lozimligi hujjatda alohida qayd qilingan. Bundan tashqari kolxozlarning moddiy-texnika bazasini yaxshilash va MTSlarning ish unumdorligini oshirish ko„p hollarda irrigatsiya ishlarida yaxshilashga ham bog„liqligi hisobga olinib, bu ishlarga 234,9 ming mablag„ ajratilgan va paxta ekin maydonlarning hajmi shu yillar oralig„ida 246,ming gektarga 52 Ўзбекистоннинг янги тарихи.2-китоб.Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида.-Тошкент; Шарк,2000.- 357-бет. 53 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1,53 йиғма жилд,4-варақ. 38 oshgan. Umuman, 1933-yilga kelib paxta respublikamizda tayyorlab beriladigan qishloq xo„jalik mahsulotlari umumiy hajmining 81,5% ini tashkil etgan 5 . Oqibatda respublikamizda don mahsulotlarining yetishmasligi, ocharchiligining vujudga kelishiga shu tariqa zamin tayyorlanganligi xususida voqealarni tahlil qilish orqali ma‟lum xulosalar chiqarishga harakat qilmoqchimiz. Yoppasiga kollektivlashtirish davridagi asosiy salbiy oqibatlar kolxoz qurilishi dushmanlarining (o„rta hol dehqon xo„jaliklari nazarda tutilmoqda –O.N) aybi bilan yuzaga kelgan, degan umumiy xulosa chiqarish bilan kifoyalanish fanda uzoq vaqt tantana qilib kelgani ma‟lum. Lekin bu xulosa umumiy ahvolni oydinlashtirishga ojizlik qiladi. Buning uchun qishloq xo„jaligining moddiy-texnika bazasini yaxshilash manbalari va faktlarini tahlil qilish lozim. Arxiv hujjatlaridagi raqamlarga murojaat etsak, bu borada ayrim chalkashliklar mavjudligini aytib o„tish joizdir. Masalan, MTSlar uchun to„rt turdagi (fordzon, Interatsional, Forion, Putilovets ) traktorlardan 6000 tasi keltirildi, degan ma‟lumot mavjud. 54 Yana bir ma‟lumotda esa 1930-yili 5176 ta traktor keltirilgan, degan ma‟lumot ham haqiqatga yaqin emas 55 . Vaholanki 1930-yili respublikamizda bor-yog„I 180 ta traktor keltirilgan haqiqatga yaqinroq. 56 Bu hujjatlarni tahlil qilishda aniqlandi. Shuningdek, “Узбекистанская правда” (1932-yil 7-noyabr) gazetasida ham notog„ri raqam berilgan bo„lib, respublikamizda 827 tadan ortiq MTSlar tashkil etilgan, degan ma‟lumotga haqli e‟tiroz bildirib aytamizki, respublikamizda 1937-yilda MTSlar soni 163ta bo„lganligi ma‟lum. Yuqoridagidek noto„g„ri ma‟lumotlar berilishining bosh sabablaridan biri mafkuraviy siyosatga xizmat qiluvchi soxta qarorlardir. Masalan, paxta mustaqilligiga erishish yo„lida VKN (b) Mknng 1929-yil 18-iyuldagi qaroriga ko„ra, birinchi besh yillikda respublikamizga 15 mingga yaqin traktor keltirishi vazifasi qo„yilgan. Markaz qarorini bajarish borasida 1924-yilning 10-dekabrida Toshkentda O„rta Osiyoda yagona “Transmarkazi” ochildi, 1930-yilning kuzida 246ta , keying yili 54 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 26 йиғма жилд,6-варақ. 55 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 56 йиғма жилд,189-варақ. 56 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 26 йиғма жилд,7-варақ. 39 3918 ta traktorlar keltirilib, ularning umumiy sonini 5176 taga yetkazishga qaror qilindi. Ammo tahlil shuni isbotlaydiki, respublikamizda keltirilgan Traktorlarning umumiy miqdori masalasida noaniqliklar mavjud. Har holda 1930-yilda keltirilgan traktorlarning umumiy soni 298 –180 oralig„ida bo„lgan, deyish mumkin. Berilgan boshqa raqamlarning to„liq tasdig„ini topmadik. Kezi kelganda aytib o„tish lozimki, tarixchi olimlar Aminova R.H.Ibragimova A.Yu., Jamolov O.B. 57 va boshqalar ning yuqorida berilgan faktlar ijobiy hol, degan xulosalar bilan cheklanib qolganliklari haqiqatga yaqin emasligi ayondir. Shuningdek, MTSlar faoliyatining muhim jihatlaridan biri ularning moddiy- texnika bazasini yaxshilash borasidagi ishlar ham yuqoridagi olimlarning asarlarida aytilganidek unumli bo„lmagani ma‟lum. Masalan, birgina 1930-yili MTSlar uchun zarur 400 vagon yog„och materiallari o„rniga bor-yog„i 90 vagon yoki 23 vagon sement o„rniga 9 vagon keltirilishi fikrimiz dalilidir. Yoqilg„i mahsulotlari bilan yomon ta‟minlash ham MTS faoliyatiga o„z salbiy ta‟sirini o„tkazgan. Masalan, Farg„ona okrugida har bir xo„jalikdagi 2 traktordan biri yoqilg„i bo„lmaganligi tufayli ishlamay turganligi to„g„risida ma‟lumot mavjudligi aniqlandi. Natijada, to„planib qolgan muammolarni hal etishda bir yoqlama tomonlama harakat qilish, kamchiliklarga e‟tibor bermaslik, har bir mintaqaning tabiiy sharoiti, joylardagi ichki muhit, odamlar psixologiyasi bilan ishlash deyarli ma‟muriy buyruqbozlik bilan almashtirilishi tufayli qishloq xo„jaligining moddiy-texnika bazasini bunyod etishda ko„plab xato-kamchiliklar yuz berdiki, biz ularni alohida- alohida qarab chiqib, masalaning yaxlit manzarasini topishga harakat qildik va yo„l qo„yilgan xato-kamchiliklarning respublikamiz miqyosidagi ko„lamini tahlil etib chiqishni maqsad qildik. Chunki qishloq xo„jaligining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash miqyosidagi ko„lamini tahlil etib chiqishni maqsad qildik. Chunki qishloq xo„jaligining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash davrida ma‟muriy buyruqbozlik va noteng shartnomalar, MTS bilan kolxozlar o„rtasidagi aloqalarning 57 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 56 йиғма жилд,189-варақ. 40 tashkil etish davridagi xato-kamchiliklarning hammasi kolxoz tuzumi davrida salbiy iz qoldirdi. Bundan tashqari, kollektivlashtirish, ayniqsa yoppasiga kurash davrida o„zaro chalkashliklar oqibatida kolxozlarning moddiy-texnika bazasi mustahkamlanishi uchun zarur shart-sharoitlar bo„lgan emas, bu davrda chiqarilgan qarorlar va yo„llanmalar joylarda to„g„ri qabul qilinmagan. Eng asosiysi, kolxozlarning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash vazifasi ko„zlagan maqsadiga erisha olmadi. Bugina emas, mazkur siyosat kolxozlarning iqtisodiy taraqqiyotiga ayrim hollarda zarar yetkazish darajasiga borganligini ko„rishimiz mumkin. MTSlar faoliyati ko„proq ichki imkoniyatlar evaziga emas, balki chaqiruv asosida kelgan xodimlar faoliyati bilan bog„liq bo„lganligi, xalqning diniy urf-odatlar hamda MTS xodimlari bilan oddiy kolxozchilar o„rtasida o„zaro muloqot qilish sust borganligi, mahalliy xalqning fikr-mulohazalari inobatga olinmasligi tufayli MTSlar ko„zlangan maqsadga erisha olgan emas. Respublikaga qishloq xo„jalik texnikasini keltirishdan tashqari bu mashina - uskunalarga texnik xizmat ko„rsatish va yetarli shart-sharoitlar yaratib berish ham muhim masalalardan biri bo„lib qoldi. Texnik xizmat ko„rsatuvchi korxonalar yetarli emasligi, o„z ishini puxta biladigan ishchi-mexaniklarning yetishmasligi noqulay qishloq sharoiti vaziyatini og„irlashtirardi. Shuning uchun 1929-yilning 10-dekabrida Toshkentda O„rta Osiyo yagona “Traktor markazi” ochildi. Bu markaz 1930-yil kuzida 246 traktor olishi mo„ljallangan edi. Keyingi yil esa 3918 traktor olish rejalashtirildi. Shuningdek, 31 ta MTSlar ochilishi mo„ljallandi. Traktorlar sonini 5176 taga yetkazishga qaror qilindi. 58 Umuman, O„zbekistonda mavjud MTSlar ish faoliyatini tahlil qilib chiqadigan bo„lsak, quyidagi holatni ko„rishimiz mumkin. Asaka tumaniga borgan tekshiruvchilar aniqlagan ma'lumotlarga ko„ra, 1930-yil 2-fevraldan 5-fevralgacha bo„lgan vaqt mobaynida rayondagi MTSlar ish- faoliyatini quyidagicha bo„lgan: “MTS” da hammasi bo„lib Fordzon tipidagi 132 ta traktor mavjud bo„lib, “ATD” markali pluglar soni - 50 ta, “VDU” markali 35 ta, “Oliver” markali 17 ta; ushbu traktorlardan 19 tasi Quva tumandagi MTSga , 10 tasi Shahrixon MTSga yuborilgan . 58 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 56 йиғма жилд,189-варақ. 41 Ammo MTS ish-faoliyatida kamchilik va nuqsonlar mavjud bo„lib, ekish ishlari arafasida 40 traktor ta'mirga muhtoj holda hamda 22 ta traktor ta'mirlanayotgan bo„lib, ishga yaroqli 18 ta traktor borligi aktda qayd etilgan. 59 Shahrixon MTSga yuborilgan 10 ta traktorning birontasi ham ishlatilgan emas. Ushbu faktlar 1931-yil 6- aprelidagi aktda qayd qilingan. Shahrixon tumanning umumiy yer maydoni 28927 gektar bo„lib, shundan 14135 gektari sug„oriladigan yerlar hisoblanardi. Texnikaning nosozligi tufayli yerlarni haydash asosan qo„sh - omoch hisobiga bajarildi. Jumladan, jami ishchi hayvon turlari 4957 bosh bo„lib, shulardan 2985 tasi ot, 1972 tasi hokiz edi. Asosiy ekin ishlari ana shu chorvalar yordamida bajarildi. 60 Shu rayondagi Kalinin nomidagi kolxozda 1930-yil ekish kompaniyasi arafasida kolxozda bironta ham ot qolmaganligi to„g„risida qishloq xo„jaligi boshqarmasinimg instruktori Kostetskiy tomonidan hujjatda qayd qilingan. Umuman, 1930-yil respublikada MTS lar yordamida 192375 gektar paxta maydonining 73425 gektarini haydash ko„zda tutilgandi. Qolgan 6750 gektarini esa ishchi hayvonlar yordamida haydash mo„ljallangandi. Ammo bu rejani bajarishning iloji bo„lmagan. Sababi- texnikani boshqaruvchi kadrlar tayyorlash, xodimlarga shart-sharoit yaratib berish va nihoyat ehtiyot qismlar yetishmasligi. Bu faktning to„g„riligini O„zKP (b) MK kotibi Lepponing O„zSSR XKS raisi F.Xo„jayevga yo„llagan maktubi ham tasdiqlaydi. Unda aytilishicha, Mirzacho„l tumanda sug„oriladigan va lalmikor yerlarni qo„shib hisoblaganda 22767 gektar yer mavjudligi, ammo 1931-yil 15-fevralgacha yer haydash topshirig„i 5 foizga va lalmikor joylarda 35 foizga bajarilganligi, bu esa rayon bo„yicha 10 foizni tashkil etishi qayd qilingan. 61 MTSlar bilan xo„jaliklar o„rtasida tuzilgan shartnomalar og„ir va noteng edi. Masalan, “Traktor markazi” qarori bilan yangi ochilgan har bir gektar yer uchun kolxoz MTSga avval 15-16 so„m, keyinchalik 32 so„mdan to„lashi lozim edi. MTS xizmat ko„rsatayotga kolxozlarning iqtisodiy qudrati bir xilda emas edi. MTS ma'muriyatiga har doim ham mahalliy sharoit, kolxoz mexnatkashlari bilan hisob- kitob qilish hamda ularning fikrlarini eshitishni xohlamasliklari oqibatida qishloq 59 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 231 йиғма жилд,5-варақ. 60 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 301 йиғма жилд,45-варақ. 61 ЎзР МДА Ф-837,рўйхат 9, 443 йиғма жилд,18-варақ. 42 xo„jaligini iqtisodiy jihatdan qayta qurish o„z maqsadiga erishish yo„lida ko„plab muammolarga duch keldi. Shuningdek, joylarga yuborilgan mutaxassislar yerli aholi tilini bilmasliklari ko„p anglashinmovchiliklar keltirib chiqardi. Agronomlar tub joy xalq tili bilan tanish bo„lmaganliklari tufayli dehqonlarga yangi texnikani qanday ishlatish lozimligini tushuntirib bera olmasliklari oqibatida MTSlar faoliyati sust bo„ldi. Bu davrda MTS bilan kolxozlar o„rtasida mahalliy sharoitga to„g„ri kelmaydigan havoyi shartnomalar tuzilgan. Masalan, O„rta Osiyo paxtakorlari bilan Moskva, Pvanovo va Leningrad to„qimachilari sotsialistik musobaqasi shartnomasi loyihasining 6- bo„limida: “Paxtachilikni ko„paytirish uchun don ekinlariga yaroqli yerlar xajmini qisqartirish”, hamda shartnomaning 13-bo„limida “sovxozlarda shudgor qilish, paxta ekish, yumshatish, terimni mexanizatsiyalashni 100 foiz amalga oshirish” ko„zda tutilgan. Ammo shartnomada ko„rsatilgan takliflar bilan kolxozlardagi haqiqiy vaziyat mos emas edi. Respublikaga kelgan, tarixda “25- mingchilar” nomi bilan yuritiladigan xodimlar oldiga bitta vazifa, u ham bolsa-paxta maydonlarini kengaytirish va hamma turdagi ishlab chiqarishni umumlashtirish vazifasi qo„yilgan bo„lib, shartnoma va takliflar mahalliy axoli hamda ma'muriy-buyruqbozlik izmiga tushib qolayotgan xodimlar uchun yo„llanma edi, xolos. Aytish kerakki, “25-mingchilar” qatorida O„zbekistonda qishloq xo„jaligini jadal rivojlantirish uchun kelgan ishchilar o„z vazifasini mas'uliyat bilan bajarmagan. Vaziyatni o„z vaqtida anglab yetmaganlar. Masalan, Andijon tumandagi MTS direktori Baronin hamda direktor o„rinbosari Simson xalqning g„azabini keltirdilar. Ular dala ishlari qiyinchiliklari, deb masjidni yopib qo„ydilar. Ikkinchidan, o„zlari ichkilikbozlikga berilib ketdilar va mansablarini suiste'mol qila boshladilar. Natijada, xalq kolxozni tugatishni talab qildi. Xatto ahvol qurolli to„qnashuvgacha borib yetdi. 62 Ushbu noxush voqea 1931-yili 13-iyunda yana avj oldi va butun Qo„qon qishloq aholisi MTSga qarab yurdi. Natijada, MTS binosini to„liq vayron qilish xavfi paydo bo„ldi. Rahbar xodimlar aralashuvi bilan masala ijobiy hal etildi. Simson qamoqqa olindi. Simsonning mahalliy aholi bilan mushtlashgani va xalqni 62 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 56 йиғма жилд,293-варақ. 43 haqoratlagani to„g„risida ma'lumotlar mavjud. Bunday xolat o„lkada millatchilik urug„ini sepishdan boshqa narsa emas edi. Qishloq xo„jalik moddiy-texnika bazasini mustahkamlash davrida “yangi o„qituvchi-o„rgatuvchi” 63 larning respublikaga kelishi xalqning kayfiyatiga mos kelmagan. Shuningdek, bu o„qituvchilarning dehqonlarning an'anaviy turmush-tarzini o„zgartirmoqchi bo„lishi milliy kamsitish hissining paydo bo„lishiga olib keldi. Sabab nimada? “Kolxozmarkaz”ning arxiv hujjatlarida aytiladiki, O„zbekistonga kelgan 25- mingchilarning 433 nafari partiya xodimi bo„lib, qishloq xo„jaligi bilan tanish emas edilar. Shunga qaramasdan 139 partiya xodimi kolxoz raxbarligiga, 57 kishi rayon tashkilotlariga raxbarlikka qo„yildi. 64 Ularning faoliyati ko„proq MTSlar bilan bog„langan bo„lib, ularning zimmasiga har qanday yo„l bilan bo„lsa ham paxta mustaqilligiga erishishni ta'minlash yuklatilgan edi, xolos. Qishloq xo„jaligi murakkab soha bo„lib, ko„p bilim va tajriba talab qilishi tufayli O„zbekistonga kelgan 279 nafar 25-mingchilardan faqat 170 kishigina kolxozlarda ishlab qoldi. Qolganlari o„z ish o„rinlarini o„zgartirishga majbur bo„ldilar. Moddiy texnika bazasini yaxshilash yerga mehr qo„yganlar tomonidan amalga oshirilishi lozimligi dolzarb muammo bo„lib, siyosiy qarorlar bu masalaga to„g„ri yondashishga imkoniyat bermadi. Yuqoridagi fikrlarimizni tasdiqlovchi hujjatlardan biri shuki, 1930-yil Yangiyo„l tumanda bo„lib o„tgan paxtakorlarning syezdida tuman rahbarlaridan Navro„zboyev so„zga chiqib, shunday deydi: “Kolxozlarni iqtisodiy jihatdan mustahkamlash traktorchilarga, ayniqsa mahalliy kishilarga ko„proq e'tibor berish kerak”. Shuningdek syezdda “Kambag„allar uyushmasining raisi Nazarovning ta'kidlashicha, siyosiy ko„rsatmalarni bajarish maqsadida traktor bilan haydalgan yerlar kamligi va talab darajasida emasligi, qo„shib yozishlar bo„layotganligi qayd qilindi”. 65 Kolxozlarning ko„pgina qismida bolalarning ta'lim olishi uchun maktab yo„qligi, borlari ham e'tiborsizlik tufayli talab darajasida emasligi, shuning uchun savodli 63 « Фан ва турмуш».1992.2-сон.10-бет. 64 ЎзР МДА Ф-212,рўйхат 1, 56 йиғма жилд,296-варақ. 65 Тошкент ВДА.Ф-182,рўйхат 1,798 йиғма жилд,6-варақ. 44 kishilar kamligi, bu esa kolxoz tuzumi jonlanishiga xalaqit bergani muhim omillardan bo„lgan. Demak, kolxoz tuzumini mustahkamlash, ayniqsa uning moddiy-texnika bazasini yaxshilash, birinchi navbatda kadrlar tayyorgarligiga vobasta ekani ayon bo„ldi. Shuning uchun qishloq xo„jaligi moddiy-texnika bazasini rivojlantirish, ko„proq ishni tashkil qilish va olib borishga bog„liq edi. Xullas, kolxozlarni iqtisodiy jihatdan mustahkamlash muhim vazifalardan biri ekanligiga ham e'tibor berildi. Bu davrda respublika qishloq xo„jaligi moddiy-texnika jihatidan yetarlicha mustahkam bo„lmagan, albatta. Bu xol hatto hukumat qarorlarida qayd qilingan. Masalan, VKP (b)MK O„rta Osiyo byurosining 1932-yil 7-iyundagi “MTS larning ishlab chiqarish uchastkalaridagi ish-faoliyati” to„g„risidagi qarorini taxlil qilsak, MTSlar o„z faoliyatlarini yaxshi yo„lga qo„ymaganliklari, hosildorlikni oshirish tadbirlarini ishlab chiqmaganliklari, MTS rahbariyati ko„p xollarda buyruqbozlikdan nariga o„tmaganliklari, kolxozchi dehqonlarning taklif va mulohazalari inobatga olinmaganligi sababli MTSlar har doim ham o„zlari ko„zlagan maqsadlarga erisha olmaganliklari ma'lum bo„ladi. Shuningdek, 1932-yil 31-yanvarida O„rta Osiyo byurosining “MTSlar ishi to„g„risida” gi majlisida ko„pgina rayonlarda MTSlarga aniq rejali raxbarlikning yo„qligi sababli ko„pgina agroxodimlar o„z uchastkalaridagi ishlab chiqarish vazifasi bilan shug„ullanmasdan, xisob-kitob va devonxona ishlari bilan shug„ullanib, ko„p vaqtlarini shu ishlarga sarf qilganliklari ma'lum bo„ladi. 66 Bu davrda MTSlar mablag„ini asossiz o„marish, bekorga sarf qilishlar yuz berdi. Xatto MTS agronomlari o„z yer uchastkalarini aniq bilmasliklari oddiy bir xolga aylanib borgan. Buni isbotlash uchun hujjatlar yetarlidir. Masalan, VKP(b) MK 1931 yil yanvaridagi qarorida¹ “Traktor markazi” partiya tashkilotlarining rahbarlari ko„p hollarda o‟zining ishlariga nomigagina munosabatda bo„lib, MTSlar uchun kadrlar tayyorlash, hamda ishning bir me'yorda ketishini ta'minlashda xatoliklarga yo„l qo„yganlar. Masalan, partiya xodimlariga kolxoz tuzumi uchun, ayniqsa MTSlar uchun yangi ishchi kadrlarni iloji boricha kolxozchilarning ichidan tayyorlash 66 Аминова Р.Х.тах остида.Сплошная коллетивизация сельского хозяйства в Узбекистане (1930-32гг.)- Т.,Узбекистан,1980.172-174ст. 45 masalasi ham dolzarb ekanligi rahbar xodimlarga ko„p marta uqtirilgan va hukumat siyosiy qarorlarida o„z aksini topgan edi. Oqibatda, MTSlarning ish faoliyati ko„ngildagidek tashkil qilinmagan va qishloq xo„jaligida va umuman dehqonchilikka oid bo„lgan ishlar reja asosida olib borilmadi hamda belgilangan rejalar haqiqatdan ancha yiroq bo„lib, ish bilan so„z o„rtasida uzilishlar borligi, shuningdek, mintaqaning geografik shart-sharoiti yaxshi o„rganilmaganligi, o„zlaricha “donolik” qilib mahalliy xalq bilan hisob-kitob qilmaslik, uni mensimaslik, xatto haqorat qilish darajasidagi voqealar tufayli MTSlar oldiga qo„yilgan siyosiy qaror va ko„rsatmalarni bajarish, umuman qishloq xo„jaligi rivojlanishiga salbiy ta'sir o„tkazdi. 1932-yili respublikada 2809 traktor mavjud edi, deyish o„rinli emas, deb o„ylaymiz. Va nihoyat, respublikamiz miqyosida yuqoridagi raqamlarga tayangan xolda, qishloq xo„jaligi moddiy-texnika bazasi yetarli bo„lgan hamda dehqonlar va dehqonlar mehnatini yengillashtirgan. Mehnat unumdorligini oshirishga va mahsulot turlarining ko„payishiga yordam bergan bo„lishi kerak edi. Hamda kolxoz qurilishining ( chorva bilan - O.N.) intensiv rivojlanishi soxta kollektivlashtirish davrida qishloq xo„jaligini mexanizatsiyalashdan o„zib ketganligini ko„rib chiqdik. Birgina 1933-yilga kelib, qishloq xo„jalik ishlarining 3/4 qismidan ko„prog„i hali ham mahalliy primitiv mexnat qurollari hamda ish hayvonlari yordamida bajarilib, paxtachilik sohasida ham dehqonlar mehnatining ko„p qismi qo„l kuchiga tayangan holda olib borilgan. Masalan, O„zbekiston bo„yicha 1931-yil 21-iyul ma'lumotiga ko„ra boshoqli don ekinlari maydoni 331196 gektarni tashkil etgan bo„lib, shundan texnik yordamida 87050 gektari, ish hayvonlari yordamida 88619 gektari qo„l kuchi bilan 1555527 gektaridagi don mahsulotlari yig„ishtirib olingan. 67 Yuqorida MTSlar faoliyatidagi xato-kamchiliklarning oldini olish uchun markazning qishloq xo„jaligiga siyosiy rahbarligini mustahkamlash zarur degan qarorga kelindi. Shaxsan Stalinning taklifi bilan kolxoz qurilishidagi kamchiliklarining oldini olish va jamoa xo„jaliklariga yordam berish, jamoa xo„jaliklarini “quloqlardan”, ichki dushmanlardan tozalash, tashkiliy xo„jalik munosabatlarini mustaxkamlash 67 Аминова Р.Х. Возвращаясь к истории колективизации в Узбекистане.- Т.: Фан, 1995. 8 ст 46 maqsadida MTSlar va sovxozlar qoshida siyosiy bo„limlar tashkil etish to„g„risida qaror qabul qilindi. MTSlarning siyosiy bo„limlari kolxozlarni “mustaxkamlash” ning samarali vositasi bo„lib, ular 1933-1934-yillarda partiyaning qishloqdagi favqulotda organi sifatida faoliyat ko„rsatdilar. Lekin paxta hosildorligi hamda MTSlar ro„lini soxta raqamlar bilanoshirib ko„rsatish avj olib, paxta yakkaxokimligi jadal sur'atlar bilan ta'minlandi. 1930-33-yillardagi ocharchilik paxta yakkahokimligining bevosita oqibati ekanligi uzoq vaqt aytilmadi. Oldinlari MTSlar qishloq xo„jaligi uchun texnika markazi bo„lgan bo„lsa, endi ular xo„jalikning siyosiy tashkilotchilari va dehqonlar o„rtasida, kommuna va artellarda siyosiy-tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va eng asosiy vazifa (hosildorlikni oshirish- O.N.) uchun kurash yo„lini tanlaganliklari ayon bo„ladi. Sovet hukumati qishloq xo„jaligini jamoalashtirish maqsadida bir qancha tadbirlar ko„rdi. Yangi tashkil etilgan jamoa xo„jaliklarini yakka dehqon xo„jaliklaridan ustun qilib ko„rsatish maqsadida ularni kuchli texnika bilan ta'minlash uchun MTS MOSlar tuzildi. Asl maqsad esa MTSlarni ommaviy jamoalashtirish siyosatini amalga oshirish quroliga aylantirish bo„ldi. Stalinning taklifi bilan VKP(b) MK va MNKning 1933 yil yanvarida bo„lib o„tgan qo„shma plenumida kolxoz qurilishini mustahkamlash uchun MTSlar qoshida siyosiy bo„limlar tashkil etish to„g„risida qaror qabul qilindi.¹ MTSlarning siyosiy bo„limlari Moskva raxbariyatining yo„lini amalga oshira borib, keng miqyosda jazolash harakatlarini avj oldirdilar. Ular faoliyatining faqat birinchi yilidayoq kolxozlar 7700 "zararli" kishidan "tozalandi". Hujjatlardagi ma'lumotlarga qaraganda, 1930-1933-yillarda kolxozlarga, o‟sha vaqtda aytilishicha “suqilib kirib olgan” quloqlar va “yot unsurlar” dan 30 mingdan ortiq kishi haydab chiqarilgan. Ulardan aksariyati bir qolipda “Jamoalashtirishga qarshi faol chiqishlari uchun” degan ayblov bo„yicha qatag„on qilindi. 68 Shunday qilib MTSlar va sovxozlar huzuridagi siyosiy bo„limlar dastlab tashkiliy-xo„jalik vazifalarini bajaruvchi organ bo„lsa, keyinchalik bu bo„lim siyosiy 68 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб.- 355 бет 47 tashkilotga, nihoyat hokimiyatdan ham ustun turuvchi ma'muriy-buyruqbozlik organiga aylantirildi. Siyosiy bo„limlarning qishloq xo„jaligini kadrlar bilan ta'minlash, intizom o„rnatish va mehnatni tashkil etishdagi ishlari matbuotda keng ko„lamda maqtaldi. Lekin kolxoz ichki demokratiyasini buzishda yo„l qo„yilgan kamchiliklar ro„y-rost aytilmadi. Aksincha, O„zKP(b) MK kotibi A.Ikromov ta'kidlaganidek, 69 tuman ijroiya qo„mitasi raisini ishdan bo„shatish oson, MTS direktorini ishdan bo„shatib ko„rchi, bu- qiyin... ushbu fikrdan ma'lumki MTSlar faoliyatiga siyosiy tus berish kuchaytirilgan. Oqibatda siyosiy bo„limlar o„z faoliyatini suiste`mol va nohaqliklarga yo„l qo„yib, jamoa xo„jaliklari ustavini buzishlar, xo„jalik a'zolarini kolxoz yig„ilishi qarorlarisiz ishdan bo„shatish oddiy voqeaga aylanib qolgan. Qishloq xo„jaligini jamoalashtirish agrar sohadagi yirik soxta tadbirlardan bo„lib, katta ijtimoiy-iqtisodiy fojialarga olib keldi. Soxta jamoalashtirish bilan bog„liq boshqa bir qancha masalalar - SSSRning paxta mustaqilligi uchun kurash, xalq xo„jaligini rivojlantirish besh yilliklari, MTSlar va ular qoshidagi siyosiy bo„limlar 25-mingchilarning safarbar etilishi, jamoa xo„jaliklarini yiriklashtirish kabi tadbirlarning amalga oshirilishi ijtimoiy va iqtisodiy sohaga salbiy ta'sir ko„rsatdi, xolos. Xullas, O„zbekistonda kollektivlashtirishni amalga oshirish davrida qishloq xo„jaligini texnikaviy jihatdan qayta qurish talab darajasida emas edi. O„zbekistonda traktorlar va boshqa turdagi texnika vositalaridan unumli foydalanish imkoniyati bo„lmagan. Mavjudlari esa ishlatilmagan yoki qisman ishlatilgan. Kolxozlardagi asosiy ishlar qo„l kuchi va ish hayvonlari yordamida bajarilgan. Bu esa kolxozlarning iqtisodiy yuksalishiga yomon ta`sir etib, kolxozchilar ish haqining kamligiga, MTS xodimlari va dehqonlar o‟rtasidagi munosabatlarning o„zaro muvofiqligiga olib keldi. Afsuski, yaqin paytlargacha kollektivlashtirish mavzuyidagi tadqiqotlarda MTSlarning ro„liga yuksak baho berilib kelindi. MTSlar ish faoliyatidagi mehnat unumdorligi, kadrlar tayyorlash, kolxoz tuzumini tezlatishga yordam berib, har doim ijobiy bolib kelganligi qayta-qayta ta'kidlandi. Aslida, MTSlar faoliyati imkoniyatlar 69 Икромов А. Об итогах хлопкозаготовок.// На аграрном фронте. 1933. № 6 111-112 ст. 48 darajasida bo„lmagan. MTSlar tashkil etilishi bilan, shartli qilib aytganda, ikkita xo„jayin qaror topdi-biri texnikaga javob bersa, ikkinchisi qolgan barcha ishlarga javobgar edi. Lekin aslini olganda kolxozlar ham, MTSlar ham haqiqiy xo„jayinlar emas edi. Haqiqiy xo„jayin davlatning o„zi edi. Qishloq xo„jaligining bir yoqlama ( asosan paxtachilik) rivojlanishi tufayli xalqning qishloq xo„jalik mahsulotlari bilan yetarlicha ta'minlanishi mustaqillikgacha hal qilinmay qolib ketdi. Jamiyatda har bir soha, xo„jalik va ijtimoiy faoliyatining hamma tomonlari ipidan ignasigacha total nazorat ostiga olingan edi. Totalitar sotsializmda nazoratchilarning son-sanoqsiz armiyasi vujudga kelib, har bir odamning har bir qadami poylab yurilar edi. Qishloq joylarda bunday nazorat xavfsizlik organlari vakillari, partiya-sovet xodimlari yordamida olib borilardi. Quyi jamoat tashkilotlari ham nazorat funksiyalarini bajarar edi. Qishloq ahlini ma'muriy-nazorat iskanjasiga olish maqsadida rahbariyat mashina-traktor stansiyalari kabi noxush “o„sma” ni vujudga keltirdi. MTSlarning o„ziga xos xususiyati shu bo„ldiki, ular ham iqtisodiy bo„lim ham ma'muriy nazoratchi va mafkuraviy tashviqotchi tarzida faoliyat ko„rsatdilar. MTSlardagi siyosiy bo„limlar davlatning “hamma narsani ko„ra oladigan ko„zi” dek mas'ul ro„lni bajarib kelganlar. Jabr-zulm boshqaruvning diktatorlik tuzumiga ishongan Sho„ro tizimi MTSlar qiyofasida qishloq xo„jalik artellariga jalb etishning muhim vositasi, mexnat tashkillashtirishni nazorat qilishning universal qurolini ko„rar edi. Albatta, agrar siyosat tizimida MTSlar iqtisodiyotga muayyan o„zgartirishlar kiritishga ko„maklashdiyu, biroq umuman olganda, ular qishloqning boy mexnat imkoniyatlarini yuzaga chiqishiga halaqit berib kelganligi ma'lum. Mashina - traktor stansiyalarining vujudga kelishi bilan kolxoz yerlarida ikkita xo„jayin mustaxkam o„rnashib oldi: ulardan biri- mexanizatsiya uchun javobgar bo„lsa, ikkinchisi qo„l yordamida bajariladigan ishlar va maxsulotlarni transportiroka qilish uchun javobgar edi. Total davlashtirish, keskin markazlashtirish sharoitida bunday xo„jalik yuritish ko„pincha yuzaki bo„lgan. Oqibat natijada na kolxozlar va na MTSlar asl xo„jayinlar bo„lgan. Ular faqat mulkdorlar deb atalgan. Asl xo„jayin esa davlat bo„lgan. Shu bois, 49 vujudga kelgan “ikkihokimyatchilik” MTS ishchilarining va dehqonlarning yerdan bezishini kuchaytirdi. Ishlab chiqarishni tashkil etish va texnikadan foydalanishda mas'uliyatsizlikka olib keldi. Kolxozchilar va stansiyalardagi ishchilarning qishloq xo„jalik ekinlarining hosildorligini oshirish va chorva sonini ko„paytirishdan manfaatdorligini yo„qqa chiqarib, katta mablag„larning sovurilib ketishiga olib keldi. MTSlar qishloq xo„jalik artellarining iqtisodiy mustaqilligini chegaralab qo„ydilar. MTSlar dala ishlarining katta qismini bajarib, qishloq xo„jaligidagi asosiy kuch sanalmish - kolxozchi dehqonlarning asosiy mehnat qurollari - traktor va boshqa texnika vositalaridan uzoqlashtirgan edi. Bundan tashqari, MTSlar kolxozlardan foydaning katta qismini va ishlab chiqarilgan mahsulotlarni natural to„lovlari sifatida talab qilardilar. Ikkinchidan MTS ishchilari sifatli, mahsuldor mehnatdan manfaatdor emasdilar. Ularning mehnati rejadagidek bajarilgani bilan baholanardi. Bizning fikrimizcha, qishloq xo„jaligining texnika bazasi zaif bo„lgan sharoitda MTSlarni ijaraga o„tkazish yoki ularga prokat punktlari maqomini berish MTS va kooperativ korxonalari o„rtasida iqtisodiy munosabatlarning yaxshilanishiga olib kelgan bo„lardi. Biroq bunday qilinmadi. Qishloq ahlini kolxozchi dehqonlar va qishloq xo„jalik ishchilariga (sovxoz, MTS va boshqa davlat agrar korxonalarining ishchilari shular jumlasiga kiradi. - O.N.) bo„linishi sun'iy-yuzaki xarakterda bo„lgan. Aslida esa kolxozlarda band bo„lgan dehqonlarni favqulotda tadbirlar tizimi bilan bog„lab qo„yib, dehqonlar davlatlashtirildi. Kollektivlashtirish qishloqda yangi, sun'iy - ijtimoiy axvolni shakllantirdi. Dehqonlarni haqiqiy dehqonchilikdan ajratib, qishloqda ijtimoiy sinflarni keltirib, chiqardi (dehqon va ishchi - O.N.). Dehqonlar “ishchi kuch” darajasiga tushirilib, davlatning yollanma ishchisiga aylantirildi. Davlatga iqtisodiy jihatdan to„la qaram bo„lib qoldi. “Buyuk burulish” shunga olib keldiki, qishloqda ommaviy qashshoqlashish kuchaydi. Qishloq xo„jalik ishchilari va dehqonlar ishlab chiqarish vositalaridan begonalashtirildi. Yüklə 3,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|