O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 13,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Buyrak usti bezlarining mag ‘iz qavati.
B u y ra k usti bezlarining m ag‘ iz q a v a ti xromaffin hujayralardan tuzilgan, ular em briog en ezjih atd an simpatik nerv tizim in in g hujayralariga yaqin turadi. Ular kaliy bix ro m at b ila n b o ‘yalgandasarg‘ish jig a rra n g tusga kiradi. B unday hujayra faqat b u y rak usti b ezlarining m ag‘iz q ism id a g in a em as, bundan tashqari aortada, uyqu a rte riy asin in g b o ‘lingan jo y id a kichik ch a n o q sim patik tugunlarining hujayralari o rasid a v a b a ’zi sim patik zanjirining a y rim tugunlari orasida boMadi. B uyrak usti b ezlarining m ag‘iz q avati a d re n a lin va noradrenalin g o rm o n la rin i sintezlaydi. G orm onal sekretsiyani 8 0 % i a d re n a lin hissasiga to ‘g ‘ri kelsa, 2 0 % i n oradrenalin ulushiga to ‘g ‘ri keladi. A d re n a lin tirom in hosilasidir, tirom in e s a buyraklarda tirozinning dekarboksillanishidan h o sil b o ‘ ladi. A drenalin buyrak usti 171 www.ziyouz.com kutubxonasi b ezlarida bevosita n o rad ren a lin d a n sintezlanadi, n oradrenalin esa dimetillangan adrenalin bo‘lib, u n g ao ‘xshash ta ’sir etadi. Adrenalin va noradrenalin katexolaminlar d egan nom bilan b irlashtiriladi, chunki ular katexol hosilalaridir. 51-rasm. B u y ra k u sti b e z i m a g 'iz qism i gorm onlari va u lam in g vazifalari. Bu g o rm o n la rn in g s e k re ts iy a s i avtonom n erv tiz im in in g sim patik qism i q o ‘z g ‘alganda keskin o sh a d i. Bu gorm onlar sim patik n ervlarga o ‘xshash ta ’sir k o ‘rsatadi, farqi shundaki, g orm o n al efTekt uzoqroq davom etadi va shundan bo ‘lsa k e ra k , b u g o rm o n la rn i y a n a s im p a to m im e tik a m in la r d e b ham a ta y d ila r. Sim patom im etik am inlam i qo n va to ‘qim alarda am inoksidaza fermenti parchalaydi. Katexolam inlam ing e n g m uhim effektlaridan biri yurak faoliyatini stimullashidir. B undan tashqari, ichak p e ris ta ltik a va sekretsiyasini torm ozlaydi, qorachiqni 172 www.ziyouz.com kutubxonasi k en g a y tirad i, te rlash n i k a m a y tira d i, en e rg iy a h o sil b o ‘Jishini va katab o lizm jarayoniarini tezlashtiradi. A drenalin m io karddajoylashgan ä-adrenoretseptorlarga ta ’sir etib, buning natijasid a y u ra k d a m usbat in o tro p va xronotrop effektlam i chaqiradi. N oradrenalin esa qon-tom irlardagi ä-ad ren o retsep to rlarg a ta ’sir etadi. Shuning uchun, qon-tom irlam ing torayishi va q o n to m ir periferik qarshiligining ortishi, asosan noradrenalin ta ’siridan yuzaga keladi. 52-rasm. B uyrak usti bezi p o ‘stlo q q ism in in g g o rm o n la ri v a u lam in g vazifalari. A drenalin rnoddalar alm ashinuvi in te n siv lig ig a h am ta ’sir etadi, m asalan , g likogenning parchalanishini te z la tib , m u sk u llar v a jig a r d a glikogen za x irasin i kam aytiradi, u insulinga qaram a-qarshi ta ’sir etadi. A drenalin ta’siridam uskullarda glikogenoliz kuchayadi, ayni vaqtda glikoliz ro‘y beradi, pirouzum va sut kislotalari oksidlanadi. Jigarda esa gliko g en d an g lukoza h o sil b o ‘lib, q o n g a o ‘tadi, n a tija d a q o n d a g lu k o z a k o ‘p a y ib k e ta d i (a d r e n a lin g ip e r g lik e m iy a s i) . A d re n a lin 173 www.ziyouz.com kutubxonasi organizm ga y u b o rilg a n d a skelet m uskullarining ish qobiliy ati ortadi, adrenalin ta ’sirid a re tse p to rla m in g , ju m la d a n k o ‘z to ‘r p ard asi, eshitish va vestibulyar ap paratining q o ‘z g ‘alu v c h a n lig i ortadi. S hu tufayli o rganizm tashqi ta ’sirlam i yaxshiroq sezadi. O rganizm ga noradren alin n in g ta ’siri adrenalin ta ’siriga o ‘xshaydi, lekin u bilan batam om b ir xil em as. A d re n alin va noradrenalin b a ’zi v azifalarga qaram a-qarshi ta ’sir etishi m um kin. M asalan , adrenalin odam da yurak urishini tezlashtiradi va hom ilali bachadonni b o ‘shashtiradi, noradrenalin esa yurak urishini sekinlashtiradi va hom ilali b ac h ad o n n in g qisqarishini kuchaytiradi. O sh q o z o n o s ti b e z i. O sh q o zo n osti b ez i en d o k rin faolligini L angergans orolchalari ta ’m inlaydi. B u orolchada bir necha xil hujayralar bor: 1) a - h u ja y ra lar g lu k a g o n sintez qiladi; 2) ß - hujayralar in su lin ishlab chiqaradi; 3) y - hujayralar, so m atostatinni sinteziaydi, u insulin va glukagon gorm onlari sekretsiyasini b o ‘g ‘ad i; 4) G - hujayralar, g astrin hosil qiladi; 5) RR - h u ja y ra la r pan k reatik polipeptid ishlab chiqaradi, bu gorm on o ‘z navbatida x o lesisto to k in in n i antogonisti b o ‘lib hisoblanadi. ß - hujayralar o sh q o z o n osti bezi Langergans orolchasining 60 % ini tashkil qiladi. Ular insulin ishlab chiqaradi, u hamma turdagi m oddalar alm ashinuviga ta’sir etadi, lekin h am m adan ham qo n plazm asidagi glukoza m iqdorini pasaytiradi. Insu lin (polipeptid) k im y o v iy y o ‘l bilan sintez qilingan. Bu organizm dan tashqarida sintetikyo‘1 bilan olin g an oqsildir. Turli hayvonlam i oshqozon osti bezidan olingan insulinlam ing tuzilishi, m olek u lasid a am inokislotalam ing joylashishiga qarab bir- biridan farq qiladi. Insulin m olekulasi ruh ushlam aydi, lekin u ruhni biriktira oladi, ayni vaqtda insulin ta 's ir i uzayadi va kuchayadi. Insulin ta ’sirida h u ja y ra m em branasining glukoza vaam inokislotalarga nisbatan o ‘tk azu v ch an lig i k e s k in o r ta d i (20 m arotaba), bu e s a o q silla r b io sin tez i va b io e n e r g e tik j a r a y o n l a r n i n g k u c h a y is h ig a o lib k e la d i. B u n d a n ta s h q a r i, g lu k o n e o g e n e z n i t a ’ m in l o v c h i f e r m e n tla r f a o ll ig i p a s a y g a n d a n s o ‘n g , am inokislotalardan g lu k o z a hosil b o ‘Iishi torm ozlanadi, am inokislotalar esa oqsillar biosintezi uchun ish latilad i. Insulin ta ’sirida o q silla r katabolizm i sekinlashadi, shu sababli oqsillam ing hosil b o ‘lish jaray o n lari u la m in g parchalanishidan ustun b o ‘lib qoladi, bu hoi anabolik effektni ta’m inlaydi. In su lin n in g o qsil alm ashinuviga ta ’siri b o ‘yicha som atotrop g o rm o n n in g s in e rg is ti b o * lib h iso b la n a d i. M a’lum boM ishicha. so m a to tro p g o r m o n n in g o r g a n iz m o ‘s is h i v a r iv o jla n is h ig a t a ’s ir i, q o n d a g i in su lin konsentratsiyasi y etarli boM gandagina o ‘z effektini beradi. Insulinning yogMar alm ashinuviga ta ’siri lip o g e n e z jarayonlarining tezlashuvi va yo g ‘ni depolarda t o ‘planishi orqali n am o y o n b o ‘ladi. Insulin ta ’sirid a g lu k o z a n in g to ‘qim alar tom onidan utilizatsiyasi va energetik m aqsadlarda foyd alan ish i kuchayadi, bu vaqtda esa y o g ‘ kislotalarining m a’lum qism i energetik m a q sa d la rd a foydalanishdan ozod boMadi, kelgusida bu yogMar 174 www.ziyouz.com kutubxonasi lipogenez uchun foydalaniladi. Y a n a q o (shim cha m iq d o rd a g i y o g 4 kisiotalari glukozadan jigarda sintezlanadi. Yog* depolarida esa insulin lipaza faolligini b o ‘g ‘adi va triglitseridlar hosil bo'lishini stim ullaydi. Insulin sekretsiyasi yetarlicha bo* Im aganda qandli d iab etg a o lib keladi. Bunda qon p la zm a sid a keskin g lu k o z a m iq d o ri o rtib k e ta d i, h u ja y ra ta sh q arisid ag i suyuqlikning osm otik bosim i o rta d i, b u esa to ‘q im a la m in g degidratatsiyasiga (suvsizlanish) ham da chanqashiga o lib keladi. G lukoza «bo*sag reabsorbsiyasi tormozlanadi, shundan s o 'n g glukozouriya yuzag a chiqadi, G lukoza osm otik faol birikm a bo ‘lganligi u chun siydik tarkibida suv k o ‘payib ketadi, bu d iu rez n in g o rtish ig a o lib keladi (po tiu riy a). L ip o lizte zla sh ad i, n a tija d a ju d a ko ‘p m iqdorda y o g ‘ kisiotalari va k eto n tanalari hosil b o 'la d i. O q silla r katabolizm i va energiya yetishm asligi asteniyaga v a ta n a vaznining kam ayishiga o lib keladi. Q onda insulin miqdorining keskin ortib ketishi, darhol gipoglikem iya chaqiradi, bu holat insonni hushidan k etishiga o lib kelishi m um kin (gipoglikem ik kom a). Insulin sekretsiyasi qaytar b o g ‘lanish tarzi asosida idora etilad i, y a ’ni qon plazm asidagi glukoza k o n se n tra tsiy asig a b o g 'liq boMadi. Q o n d a giukozaning ko*payib ketishi, insulin sekretsiyasini tezlashtiradi, g ip o g lik em iy a sharoitida esa aksincha insulin sekretsiyasi to rm o z lan a d i. Q onda am ino k islo talar ko'payganda ham , m a ’lum d arajad a insulin se k re tsiy a si ortadi. Insulin q o n g a chiqishining ko'payishi ayrim gastrointestinal gorm onlar ta ’sirida ortadi (xolesistokinin, sekretin). B undan tashqari, adashgan n ervni stim ullanganda insulin sekretsiyasi ortadi. a - hujayralar, L angergans o ro lch a sin in g taxm inan 25 % ini tashkil qiladi va u glukagon gorm onini ishlab c h iq arad i. Bu gorm onning ta ’sirid a gipergilikem iya y u z a g a k e la d i. Bu e ffe k t a s o s id a j i g a r d a g lik o g e n n in g p a r c h a la n is h i va glukoneogenezjarayonlariningstim ulyatsiyasi yotadi. G lukagon y o g ‘lam i depodan chiqishini tezlashtiradi. Shundan k o ‘rin ib tu rib d ik i, glukagon organizm da insulinga qaram a-qarshi ta’sir etadi. B undan tashqari, b ir necha gorm onlar borki, ular o ‘zining ta ’sir etish xarakteriga ko‘ra insu lin n in g antogonisti b o 1 lib hisoblanadi. U iam i organizm ga yuborilganda g ip e rg lik e m iy a kelib chiqadi. B un d ay gorm onlarga kortikotropin, som atotropin, glukokortikoidlar, adrenalin v a tiro k sin kiradi. Yüklə 13,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|