O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

l-kapsulaning tashqi kamerasidan havoni so ‘rib
olish naychasi; 2- ichki kameradan so ‘lak ajratuvchi
naycha.
S o 'la k n in g tarkib i va xo ssa la ri.
O g ‘ iz 
b o ‘shlig‘idagi soMak aralash harakterga ega. Uning 
FH 6 ,8 -7 ,4 ga teng. Odamlarda bir sutkada 0,5-21 
so‘ lak ajraladi. SoMak 99% suv va 1 %
quruq moddalardan iborat. Quruq qismi organik 
va a n o rg a n ik m oddalardan ib o rat. A norganik 
moddalar-xlorid bikarbonatlar, sulfatlar, fosfatlar anionlardan va natriy, kaliy, kalsiy, 
magniy kationlaridan, hamda ternir, mis, nikel va boshqa mikroelementlardan tashkil 
topgan. SoMak tarkibidagi organik m oddalar asosan oqsillardan iborat. Oqsil 
shilim shiq m odda 
mutsin
oziq m oddalam i biriktirib luqma hosil qilishda ishtirok 
etadi. SoMak tarkibidagi asosiy ferm entlar kuchsiz ishqoriy muhitda faoliyat 
ko‘rsatuvchi 
amilaza
va 
maliazalardir.
Amilaza polisaxaridlami (kraxmal, glikogen) 
disaxarid maltozagacha parchalaydi. Maltaza maltozani glukozagacha parchaiaydi.
SoMakning tarkibida oz m iqdorda uchraydigan boshqa fermentlar ham bor: 
gidrolazalar, oksireduktazalar, transferezalar, proteazalar, kislotali va ishqoriy 
fosfatazalar. SoMak tarkibida bakteriotsid ta’sirga ega boMgan oqsil tabiatli modda 
lizotsim (muromidaza)
mavjud.
Oziq 
m o d d a la r
ogMzbo‘shligMda oz, o‘rtacha 15 sekund vaqt davomida turadilar, 
shuning uchun ham bu yerda kraxm al toMa parchalanib ulgurmaydi. Lekin ogMz 
b o ‘shligMdagi hazm ishgatushiruvchi ta’sir qilishi orqali oziq moddalami oshqozon- 
ichak yoMining keyingi qism larida parchalanishida katta ahamiyat kasb etadi.
So ‘lakning vazifalari.
SoMak b ir necha vazifalami bajaradi.
Hazmga oidvazifalari-oz\q
moddalami namlaydi, shilimshiq (mutsin) moddalar
278
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qismlarini biriktirib ovqat luqmasini hosil qiladi, yutilishini osonlashtiradi, tarkibidagi 
fermentlar ta’sirida oziq moddalar gidrolizi boshlanadi.
Ekskretor vazi/asi-
modda almashinuvida hosil b o ‘lgan b a’zi metabolitlar so‘lak 
tarkibida chiqariladi, bularga siydik kislotasi, m ochevinalar kiradi. Shuningdek, 
ayrim dorivor m oddalar (xinin, strixnin) va organizm ga tashqaridan tushgan 
moddalaming ayrimlari (simob tuzlari, alkogol) so‘lak tarkibida ajraladi.
Himoya
vo
2
//o
5
/-so‘lak tarkibida lizotsim saqlanganligi tufayli bakteriotsid 
xossasiga ega. Mutsin kislota va ishqorlami neytrallash xossasiga ega. SoMak 
ta rk ib id a k o ‘p m iq d o rd a im m u n o g lo b u lin la r b o ‘lib , u la r p a to g e n
mikroorganizmlardan himoya qiladi. S o iak tarkibida qon ivishi tizimigaoid moddalar 
aniqlangan, bularga mahalliy gemostazni ta ’m inlovchi qon ivish faktorlari: qon 
ivishiga qarshi faktorlar va fibrinolitik va fib rin stabillovchi faollikka ega 
moddalaming borligi.
Troßk vazifasi-
soMak tarkibidagi kaliy, fosfor, ruxlar tish emalini shakllanishi 
uchun sarflanadi.
So'lak ajralishining boshqarilishi.
Oziq m oddalar og‘iz bo‘shlig‘i shilliq 
qavatidagi mexano-, termo- va xemoretseptorlarga ta ’sir qiladi. Bu retseptorlardan 
qo‘zg‘alish til (uch shoxli nerv tolasi) va til halqum nervlari, nog‘ora tolasi (yuz 
nervi tolasi) va hiqildoqning yuqoridagi nervlari (adashgan nerv tolasi) orqali 
uzunchoq miyadagi soMak ajratish markaziga boradi. U yerdan efferent tolalar orqali 
qo‘zg‘alish so‘lak bezlariga boradi va so‘lak ajralishi boshlanadi. Efferent y o ‘l 
simpatik va parasimpatik tolalardan iborat. SoMak bezlari parasimpatik inneratsiyasi- 
til-halqum nervi v anog‘oratolalari, simpatik innervatsiyasi yuqori bo‘yin simpatik 
tugunlartolalari orqali amalga oshiriladi. Parasim patik tolalari oxiridan ajraluvchi 
mediator atseptilxolin ta’sirida so‘lak bezlari tuzlarga boy va organik moddalami oz 
saqlovchi ko‘p m iqdorda suyuq soMak ajratadi. Sim patik tolalar mediatori no- 
radrenalin ta ’sirida so‘lak bezlari oz miqdorda quyuq, yopishqoq, oz m iqdorda 
mineral tuzlar saqlovchi va organik moddalarga boy soMak ajratadi. Adrenalin ham 
xuddi shunday ta ’sir qiladi. R-substanitsiyasi soMak ajralishini kuchaytiradi. C 0 2 
soMak hosil b o iish in i kuchaytiradi. Og‘riq, salbiy his tuyg‘ular, aqliy zo'riqish 
so* lak ajralishini tormozlaydi.
SoMak ajralishi shuningdek, shartli reflekslaryordam idaham boshqarilib turadi. 
Ovqatning tashqi ko‘rinishi, hidi, taom tayyorlashda hosil boMadigan tovushlarga 
shartli refleks hosil boMish mumkin.