O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

yadroni va tarqoq elementlarni
ajratish kerak, deb x u lo sa chiqargan 
edi. K e n g s o h a d a jo y la s h g a n v a a n a liz a to r y ad ro sid ag i kabi retse p to rla rd a n
im pulslar o la d ig an nerv hujayralarini l.P. Pavlov tarqoq elem entlar, d eb atagan edi. 
A n aliza to r y a d ro s i y e m irilg an d a fu n k siy alar tarqoq elem en tlar b o rlig i tufayli 
k o m p e n s a ts iy a la n a d i. A n a liz a to rla m in g m iya p o ‘stlogM dagi u c h la rid a nerv 
hujay ralari se n s o r so h a lard a k o ‘proq to ‘p langani uchun boMsa kerak, odam da 
funksiyalar k o m p e n satsiy asi ham k am roq boMadi.
K a t t a y a r i m s h a r l a r p o 4s t l o g ‘ i n i n g a s s o t s i a t i v s o h a l a r i . Y u z a g a
ch iqarilgan p o te n sia lla m i qayd qilish shuni k o ‘rsatdiki, afferent im pulslar talam us 
y a d ro la rid a n s e n s o r so h a larg ag in a e m a s, balki shu bilan b ir v aq td a yondosh 
sohalarga h a m k irad i. K atta yarim sh a rla r po'stlogM ning shu sohalari 
assotsiativ
sohalar
deb atala d i (u lar yuqorida k o ‘zdan kechirilgan birlamchi sensor sohalardan 
farq q ilinib, 
ikkilamchi sensor sohalar
d e b ham ataladi).
A sso tsiativ so h a la r sensor so h alarn in g chekkasi b o ‘ylab jo y la sh a d i va ulardan 
ham m a to m o n g a 1 -5 sm cham asida yoyiladi.
A sso tsia tiv so h a la rd a g i h u ja y ra la m in g m uhim xususiyati shuki, u la r turli 
retse p to rlam in g periferik ta ’sirlariga rea k siy a ko‘rsata oladi. M asalan, m ushukning 
ikkilam chi e s h itu v so h a sid a sh u n d a y q ism lar topilganki, u lard a tovush ta ’sir 
etgan d ag in a e m a s, yorugMik ta ’sir e tg a n d a yoki teriga elek tr toki ta ’sir etganda 
ham y uzag a chiq arilg an potensiallar p aydo boMadi. H ar xil retseptor sistem alaridan 
im puls o lib k elu v ch i afferent yoMlar ikkilam chi sensor sohalarning p o ‘st!oqdagi 
h u ja y ra larid a k o nvergensiyalanishi sh u n d a n guvohlik beradi.
A s s o ts ia tiv s o h a la rn i o lib ta s h la s h n atija sid a se z u v c h a n lik n in g sh u turi 
y o ‘q o lm ay d i, lekin ayni v aq td a k o ‘p incha ta ’sim ing aham iyatini to ‘g ‘ri baholash 
qobiliy ati b u zilad i. M asalan, o dam da ikkilam chi k o ‘ruv sohasi h isoblanadigan 18 
va 19-m aydonlar (B rodm an b o ‘yicha) yem irilganda bem or hech qachon k o ‘r boMib 
qolm aydi, a m m o k o ‘rgan narsasini b a h o lash qobiliyatidan m ahrum boMib qoladi. 
S hu ju m la d a n , b e m o r o ‘q iy o tg a n d a s o ‘zlam in g m a’nosiga tushunm aydi.
Y arim s h a rla r p o ‘stlogM ning c h a k k a sohasidagi ikkilam chi esh itu v sohasi
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yem irilsa, b em or k o ‘pincha eshitgan s o ‘zlarin in g m a ’nosini tushunm aydigan b o ‘lib 
qoladi.
Bu fak tlam in g ham m asi shuni k o ‘rsata d ik i, k a tta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘id a
ta ’sirlam i an a liz va sintez qilish ja ra y o n la rid a a sso tsia tiv sohalar m uhim a h a m iy a t 
kasb etadi. E volyutsion taraqqiyot ja ra y o n id a k a tta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘id a g i 
assotsiativ so h a lam in g egallagan m aydoni to b o ra o rtib borganligi va o d a m d a e n g
katta m iqdorga yetganligi ham shundan g u v o h lik beradi.
O dam da asso tsia tiv so h a lam in g se n s o r so h a la rd a n farq qilad ig an m u h im
xususiyati shuki, u la r yem irilganda m uayyan fijnksiyalar faqat qisqa vaqt b u z ila d i. 
Y arim sharlar p o ‘stlo g ‘ining qolgan q ism lari k ey in ch alik yem irilgan a s so tsia tiv
sohalar ftinksiyasini o ‘z zim m asiga oladi va sh ik a stla n ish kopm ensatsiyalanadi.
K a t t a y a r i m s h a r l a r p o ‘s t l o g ‘ i n i n g m o t o r s o h a l a r i . Y u q o r i d a
k o ‘rsatilganidek, k atta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘id a m arkaziy nerv siste m a sin in g
pastroqdagi b o ‘ lim lariga - p o ‘stloq ostidagi y ad ro larg a, miya 
0
‘zaniga, o rq a m iy a g a
aksoni boradigan nerv hujayralari m avjud. Bu n ey ro n lam in g k o ‘pchilik qism i o ld in g i 
m arkaziy p ushtada, R oland egatidan o ld in d a t o ‘p lan g an . Bu soha