O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Vestibulyar tizimda elektrik hodisalar.
Vestibulyar nerv tinch turgan vaqtda 
ham spontan impulsatsiya qayd qilinadi. Im pulslar chastotasi bosh bir tom onga 
burilganda ortadi, ikkinchi tomonga burilganda esa tormozlanadl.
Ayrim hoiatlarda har qanday harakatlarda har razryadlar chastotasi oshib ketadi 
yoki aksincha kamayadi. Vestibulyar neyronlam ing yadrolari tananing burilishiga, 
oyoq va qoMlaming holatiga, ichki organlardan kelayotgan signallarga o ‘ta sezgirlik 
bilan reaksiya qiladi.
Vestibulyar tizim bilan bog'liq b o'lg an kompleks reflekslar.
V estibulyar 
neyronlaming yadrolari turli xil harakat reaksiyalam i nazorat qiladi va boshqaradi. 
Ulardan eng muhimlari: vestibulospinal, vestibulovegetativ va vestibulokuzni 
harakatlantiruvchi reaksiyalardir. Vestibulospinal ta’sirlar vestíbulo-, retikulo-, va 
rebrospinal tra k tla r orqali orqa m iy ad a seg m en tlar d a rajasid a n e y ro n la r 
impulsatsiyasini o ‘zgartiradi. Bundan tashqari skelet muskullari tonusiningdinam ik 
qayta taqsimlanishini amalga oshiradi va muvozanatni saqlash uchun zarur b o ‘ Igan 
reflektor reaksiyalami yuzaga chiqaradi. M iyacha bu hoiatlarda bu reaksiyalam ing 
davriy xarakterga ega boMib, uni olib tashlaganda vestibulospinal ta ’sirlar asosan 
tonik harakterga ega bo‘ lib qoladi.
Vestibulovegetativ reaksiyalarga yurak qon tom ir tizimi, hazm qilish trakti va 
ichki organlar ja lb qilinadi. Vestibulyar apparatga uzoq va davomli ta’sir etilganda 
«harakat kasalligi» deb ataluvchi patologik simptomokompleks yuzaga chiqadi. 
Masalan, dengiz kasalligi.
Vestibulyar tizimning xazifalari.
Bu tizim organizmni faol yoki sust harakat 
qilayotgan p ay tid a fazoda m u v o zan atin i saqiaydi. O rganizm su st harak at 
qilayotganda p o ‘stloq boMimlari harakatning y o ‘nalishini, burilishlami va bosib 
o ‘tilgan m aso fan i eslab q o la d i. N o rm a l sh a ro itla rd a in so n n in g fa z o v iy
oriyentatsiyasini ko‘ruv va vestibulyar tizim lar ta’minlab beradi. SogMom odam larda 
vestibulyar apparat sezgirügi ju d a yuqori boMadi, otolit apparat to ‘g ‘ri chiziqli 
harakatning 2 sm/sJ ortishini sezsa, boshning egilishi l°ogMshi organizm uchun 
sezilarli boMadi.
Hid biluv tizim i. 
Hid biluv tizimining retseptorlari.
Yuqori burun yoMlarida 
hid biluv retseptorlari joylashadi. Hid biluv epiteliysi bosh nafas yoMlarida joylashib 
100-150 mkm qalinlikda boMib, diametri 5 -1 0 mkm boMgan retseptor hujayralam i
347
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ushlaydi. Odamlarda hid biluv retseptorlarining umumiy soni 10 min ga yaqin 
bo'ladi. Har bir hid biluv hujayradasferikkengayganqismi bo‘lib,unda esa lOmkm 
uzunlikdagi 6-12 tagacha kiprikchalari boMadi. Kiprikchalarhid biluv bezlari hosil 
qilgan suyuq muhitda tebranib turadi. Bunday kiprikchalaming bo‘lishi ulami hid 
taratuvchi moddalar molekulasi bilan aloqada bo‘luvchi yuzasini o ‘n marotabaga 
oshiradi. Hid biluv hujayrasining sferik kengaygan qismi uning muhim sitokimyoviy 
markazi bo ‘lib hisoblanadi.
Hid biluv retseptor hujayrasi-bipolyar hujayra bo‘lib, kiprikchalar hujayraning 
apikal qutbida joylashgan b o 'lsa , uning bazal qismidan esa m iyelinsiz akson 
boshlanadi. Retseptorlar aksonning hid biluv nervini hosil qiladi, so‘ngra bu nerv 
miya suyagi asosiga kirib, hid biluv piyozchasini hosil qiladi. Ta’m biluv hujayralari 
kabi hid biluv hujayralari ham doim o yangilanib turadi. Hid biluv hujayralari 2 oyga 
yaqin hayot kechiradi.
Hid taratuvchi moddalam ing molekulasi havo oqimi bilan yoki ovqat iste’mol 
qilayotganda og'iz bo‘shlig‘idan hid biluv bezlar ishlabchiqargan shilliq moddaga 
tushadi. Tez-tez nafas olish m olekulalam i shilliq moddaga kelishini teziashtiradi. 
Shilliq m oddada hid taratuvchi m oddalam ing molekulasi qisqa vaqtga hid biluv 
retseptori bo'lm agan oqsillar bilan birikadi. Ayrim m olekulalar esa hid biluv 
retseptorining kiprikchalariga yetib borib, u yerdagi hid biluv retseptorlarini oqsillari 
bilan birikadi. Buning natijasida hid biluv oqsillari faollashadi, shundan so‘ng s 
A M F sintez qiluvchi adenilatsiklaza fermenti faollashadi. Sitoplazmada s AMF 
k o n s e n tra tsiy a sin in g o rtish i r e ts e p to r hujayralarni m em b ran asid a natriy 
kanallarining ochilishiga olib keladi, bu o ‘z navbatida retseptor potensiaining 
generalizatsiyasiga olib keladi.
Hid biluv hujayralari milliondan ortiq har xil hid taratuvchi moddalar molekulasini 
ajrata oladi. Shunday bo‘lsa ham, retseptor hujayraiaming fiziologik qo‘zg‘alishi 
shu hujayra uchun harakterli bo‘ Igan molekula yuzaga chiqadi, ammo hid taratuvchi 
m oddalam ing spektri ju d a kengdir. Lekin bu spektr har xil hujayralar uchun bir xil 
b o iish i mumkin. Shundan bo'lsa kerak 50% i ortiq hid taratuvchi moddalar xohlagan 
ikkita hid biluv hujayralar uchun umumiy boMadi.
Y aqingacha tadqiqotchilar past darajadagi molekulalami ajratish ulaming 
m em branasidagi ko‘plab hid biluv retseptor oqsiliarini boMishiga bog‘liq, deb 
o ‘yIardilar.
H ozirda shu narsa m a’lum boMdiki, har bir hid biluv retseptor hujayra 
m embranasida faqat birxiloqsil boMadi. Bittaoqsil turli xil hid taratuvchi moddalar 
molekulasi bilan bog‘ lana oladi.