O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 13,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ikkinchi tartibli shartli refleks
deb ataladi. Taqlid qilish ham shartli reflek sn in g bir turi b o ‘lib, to ‘da, poda bo‘lib yashaydigan hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Agar laboratoriyada b ir guruh, m aym unlar k o 'z oldida bitta maym unda ovqatlanish shartli refleksi hosil qilinsa, «tomoshabinlaD> dan birortasi olinib tajriba xonasiga kiritilib, birinchi bor shartli ta ’sir berilgandayoq bu m aym unda muayyan shartli refleks m avjud ekanligi kuzatiladi. Demak. «tomoshabin» maymunlarda tajribani kuzatish orqali shartli refleks hosil b o ‘lgan. Assotsiativ shartli refleks- indiferent ta ’sirlovchilarining bir necha bor mos kelishi natijasida kelib chiqadi, shu ta ’sirotlar bir-birini eslatadi. I.P. Pavlov laboratoriyasida bir necha bor bir vaqtda itlar tovush va yorug‘ lik bilan ta’sirlashgan. Yigirma marotabaqaytarilgandan so‘ng bular o‘rtasida bog‘lanish paydo bo‘!ganligi kuzatilgan. A gar yorugMik yakka o ‘zi ta ’sir etilsa, it jim turgan tovush manbayiga, tovush berilganda esayorugMik manbayiga qaraganligi kuzatilgan. Shu ta’sirlardan biri, yorugM ikka- shartli refleks hosi! qilingandan so‘ng, tovush birinchi marotaba berilgandayoq shu refleksni chaqirgan. Vaqtga hosil qilingan shartli refleks. Agar shartli ta ’sir bir necha bor ma’lum b ir vaqt o ‘tgandan so‘ng qaytariîsa, vaqtga shartli refleks hosil boMishi mumkin. N atijada vaqt oralig'i o'tgandan so ‘ng xuddi shartsiz ta ’sir berilgandek javob reaksiyasi kuzatiladi. Masalan: b ir necha bor it har 30 minutda ovqatlantirilsa, har 30 minutda o ‘z-o‘zidan soMakajralish reaksiyasi kuzatiladi. Shartli reflekslarning tormozlanishi Shartli reflekslarning hosil b o ‘lishi neyronlaming qo‘zg‘alishi bilan bog‘liq. Tormozlanish jarayoni odam va hayvonlami murakkab xulq-atvorini amalga oshirish uchun q o ‘zg ‘alish jarayoni kabi muhim ahamiyatga ega. Tormozlanish shartli reflekslam i tartibga solish va mukammallashtirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Torm ozlanish tufayli organizm uchun eng zarur eng, ahamiyatli faoüyatga e ’tibor berilib, qolganlari to ‘xtatib qo‘yiladi ( shartsiz tormozlanish). Tormozlanish tufayli shartli reflekslar uzluksiz aniqlashtirilib mukammalashtirilib o ‘zgaruvchi muhit sharoitiga moslashtiriladi. Shartli tormozlanish tufayli shartli reflekslami nozik mexanizmi orqali organizm o ‘zini ortiqcha kuchlanishdan saqlaydi (himoyaviy tormozlanish). Shartli reflekslar tormozlanishining ikki guruhi mavjud: 1. Shartsiz-tashqi. 2. Shartli-ichki. Shartsiz (tashqi) tormozlanish. Organizm hayot faoliyati jarayonida tashqi va ichki dunyodan uzluksiz ta ’sirlarga uchraydi. Bu ta'sirlam ing har qaysisi tegishli refleksni keltirib chiqaradi. Agar hamma ta ’sirlarga organizm javob berganda uning faoliyatida hech qanday tartib b o im a s edi. Aslida bunday boMmaydi. Shartsiz 356 www.ziyouz.com kutubxonasi tormozlanish natijasida hozirgi vaqt uchun eng zarur refleks amalga oshib, qolganlari tormozlanadi. Shartsiz tormozlanish nerv tizim ining barcha boMimlarida uchraydi. Uni hosil qilinmaydi, u zarur refleks yuzaga kelishi bilan boshqalami torm ozlaydi. Shartsiz torm ozlanishni «tashqi» d ey ilish ig a sabab, uni keltirib chiq ad ig an tomiozlovchi omil refleks yoyidan tashqarida boMadi. Shartsiz tormozlanishni keltirib chiqaruvchi ta ’sirlagichlami doimiy va so nib boruvchilarga boMinadi. Doimiy tormoz. Itdayaxshi so‘!akajratuvchi shartli refleks hosil qilingan holatda shartli q o ‘zg‘atuvchining ta’siriga it kuchli soMak oqishi bilanjavob beradi. Biroq sharth qo‘zg ‘atuvchi ta ’siri bilan birga itga o g ‘riq berilsa, bir tomchi ham s o ‘lak oqmaydi: shartli refleks yo‘qoladi. Shartli soMak ajratuvchi refleksning tormozlanishi hayotiy muhim shartsiz himoyalanuvchi refleks hisobiga yuzaga keldi. Organizm ga ziyon keltiruvchi og‘riq reaksiyasi shunchalik muhimki, barcha imkoniyatlami ishga solib, undan qutulish zarur. Shartsiz torm ozlanish boshqa reflekslam i to ‘xtatib organizmni og‘riqdan qutqarishga y o ‘naltiradi. Itga k o ‘p marta og‘riqni chaqiruvchi ta ’sir qilsa, u shuncha m arta reaksiya beradi. Takrorlanish hisobiga javob reaksiyasining kuchi kamaymaydi. Doimiy shartsiz tormozlanishning m anbalari boMib, turli shartsiz reflekslar boMishi mumkin. Masalan, tajriba vaqtida itda barcha shartli reflekslar o ‘z-o ‘zidan y o ‘qohb ketadi. Agar itni tashqariga olib chiqib siydik pufagini bo‘shatishga imkon yaratilsa barcha shartli reflekslar qaytadan paydo boMadi. Bunda shartli reflekslar siydik pufagini cho‘zi!ishidan hosil b o ‘lgan interoretseptorlam ing im pulslari hisobiga tormozlanadi. Shartsiz tormozlanish boshqa shartli refleks ta ’sirida ham yuzaga kelishi mumkin. Bu hayvonlar xulq-atvorining nihoyatda egiluvchanligini ko‘rsatadi. M asalan, qopqonga sepilgan don qushni unga yaqinlashishiga sabab boMadi, biroq shu vaqtda qush tutuvchining sharpasi q u sh n i uch irib yuboradi. B unda sh artli himoyalanish refleksi shartli ovqatlanish refleksini tormozlaydi. Odamlarda ju d a ko‘pshartli reflekslar borligi tufayli bir faoliyatini to'xtatish yoki kuchaytinsh uchun juda ko‘p im koniyatlarga ega. Odamlaming flkrlashi va xulq-atvorida odamni «irodaviy faoliyati» m uhim ahamiyatga ega. Masalan, otishma bo fayotgan jo y d a askar biologik m uhim aham iyatga ega b o 'lg a n sh a rtli himoyalanish refleksiga ko'ra tanasi bilan yerga iloji boricha yopishadi, chunki hayotyoki o ‘lim masalasi ko‘nda!angturibdi. Biroq «Vatan uchun o!g‘a» buyrug‘i beriladi, yonida yotgan o‘rtoqlan turadi, shartli himoyalanish refleksi ongli ravishda tormozlanadi. Yüklə 13,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|