O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

93-rasm. 
Impulslar oqimi aytanib yurishi 
mumkin bo'Igan yopiq neyronlar halqasi (E. 
Kendel bo'yicha):
/ -
afferent signal oiuvchi po stloq neyroni,
IA va IB-oraliq neyronlar,
2 
- efferent neyron
, 
oq uchburchak bilan
qo zg 'atuvchi sinaps, qora uchburchak bitan -
tormozlovchi sinaps, strelka bilan impulslar
oqiminingyo 'nalishi ko 'rsatilgan.
I
Rasmdan shuni ko'rish mumkinki I neyronni q o ‘zg‘alishi 2 neyronni qo'zg'atadi.
1 neyron 1 A neyron bilan yopiq zanjir hosil qiladi. Shu vaqtda 1 B neyron ham 
qo‘zg‘atiladi. 1 B neyron qo‘zg‘alganda 1 A neyronga tormozlovchi ta’sirk o ‘rsatib 
yopiq zanjirda impulslar harakati to ‘xtaydi.
Ko‘rinib turibdiki yopiq zanjirda q o ‘zg ‘alish impulslarini yangi yoMlar orqali 
aylanishi sinapslar orqali amalga oshib vaqtinchalik sinaps bog‘lanishlarini hosil 
qiladi. Sinapslardan q o ‘zg‘alish oktishining vaqtinchalik ortishini turli y o ila r orqali 
tushuntiriladi.
Har qanday ta ’lim jarayonining asosida neyronlararo yangi bog‘lanishlarning 
hosil bo‘lishi yoki mavjud bog‘lar orqali qo‘zg‘alish o'tishining osonlashishi yotadi. 
Q o'zg‘alish o ‘tishining osonlashishi sinapsdan impulslami o ‘tishini teziashishi 
orqali amalga oshadi. Buni suvarak!ardao‘tkazilgan tajribadayaqqol ko‘rish mumkin. 
Oldingi oyoqlari kesib tashlangan suvaraklar m o ‘ylovlarini orqa oyoqlari bilan 
tozalashga o ‘rganadi orqa oyoqlarini harakatga keltiruvchi motor neyronlarda 
qo‘zg‘alishni sinapsdan sekinlab o'tishi keskin kamayadi. Shartli reflekslami hosil 
qilinayotganda jarayonda qatnashayotgan sinapslarda tikonlar paydo b o ‘lganligi 
haqida ma’lumotlar mavjud. Sinapslarda tikonlam ing paydo bo‘lishi shartli refleks 
faoliyati kuchaygan yoshda tezlashadi, bundan tashqari murakkab m asalalam i hal 
qilayotgan individlarda faol sinapslam ing soni ortganligi kuzatilgan. Boshqa b ir 
fikrga ko 'ra uzoq muddatli xotirada ishtirok etayotgan sinapslarda qo‘zg‘a!ishning 
o ‘tishi osoniashadi. Shartli va shartsiz q o ‘zg ‘atuvchilam i takror va takror ta ’sir 
qilinishi natijasida markaziy neyron sinapslari membranalari fizik kim yoviy 
o ‘zgarishlarga uchrab impulslaming o'tishi osoniashadi.
Membranani qutbliligi mustahkam siljishi uni fizik-kimyoviy o‘zgartirib xotira 
izlarini shakilanishigaasosbo‘lib xizmat qiladi. Bosh miyayarimsharlari po‘stlog‘ida 
doimiy tok ta’sirida qutblilikni o ‘zgartirib yuqori q o 'z g ‘a!uvchan sohalami tajribada 
hosil qilingan. Bunday o ‘zgarishlar tabiiy sharoitda dominant m arkazlarda ham
yuzaga kelishi mumkin. Bu shartli reflekslam i hosil bo‘lishini osonlashtiradi.
Sinapslam ing samaradorligini orttirishda ulam i posttetanik potensiallashni
367
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

muhim ahamiyati bor. O rqa m iya motoneyronlarini afferent yo‘llar orqali ta'sirlash 
ulardan qo‘zg‘alish o ‘tkazishning osonlashishi 7 min. davomida yuqoriligicha 
qoladi. Gippokampni ta ’sirlash yuqoridagi holatni bir necha soatga cho‘zadi.
Sinapslardan qo‘zg‘alish o ‘tishining ortishida qo‘zg‘atuvchi mediatorlardan 
atsetilxolinga alohida e ’tib o r berilgan tajribalar qilingan. Tajriba natijalariga ko‘ra 
shartli refleks hosil qilinayotganda xolinesteraza fermenti faolligining ortganligi 
aniqlangan, agar xolinesteraza faolligi sun’iy yo‘l bilan susaytirilsa, xotiraning 
tuzalishi kuzatilgan. Demak, xotira izlarining shakllanishida va mustahkamlanishida 
mediatorlar va ulam i parchalovchi fermentlaming ahamiyati katta.
Uzoq muddatli xotira nerv hujayralari kimyoviy tarkibigata’sir qiladi. Xotirani 
tushuntirishda sinapslardan q o ‘zg‘alish o ‘tishining o 'z g a rish i orqali amalga 
oshirishini ko‘rdik. B iroq sinapslam i funksional holati va ulaming faoliyati ko‘p 
jihatdan hujayra tanasida v a neyroplazmada va yadrodagi jarayonlarga bog‘liq.
Hujayra tanasi q o ‘z g ‘alish lam i o ‘tkazish uchun asosiy vazifani bajarishi 
hammaga ma’lum. Shu sababli uzoq muddatli xotiraning mexanizmini neyroplazma 
kimyosi bilan bog‘!iq holda yechishga uriniigan tajribalar mavjud.
Shunday moddiy asos b o ‘lib RNK ni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqotchilaming 
fikricha har qanday habar RN K molekulasi tuzilishida maxsus iz qoldiradi. RNK 
molekulasi oqsil m olekulasini sintezlash uchun qoliplik vazifasini bajaradi. Uzoq 
muddatli xotirani hosil boMishi RNK molekulasida nukleotidlami joylashishini 
o'zgarishi bilan amalga oshsa kerak. 0 ‘tkazilgan tajribalardan shu narsa aniqlandiki, 
murakkab harakat qilishga o ‘rgatilgan kalamushlaming neyronlarida nukleotidlar 
tark ib id a o ‘zg arish lar b o ‘ lganligini k o ‘rsatadi. O ddiy harakatlar bajargan 
katamushlaida yuqoridagi o ‘zgarishlarkuzatilmaydi. Biroq RNK molekulasini uzoq 
vaqt saqlanmasligi u orqali uzoq muddatli xotirani tushuntirishgato‘sqinlik qiladi. 
Shu sababli xotira izini hujayraning irsiy apparatidan izlashga to ‘g‘ri keladi va bu 
narsa DNK hisoblanadi. D N K molekulasi uzoq muddatli xotirani shakllanishida 
ishtirok etishi kalam ushlarda o ‘tkazilgan tajribalarda ko‘rsatildi.
Tajriba natijalaridan shu narsa ma’lum boMdiki, shartli reflekslarni hosil 
bo‘lishida DNK molekulalarini metillanish darajasi ortib ketadi. Bu o ‘z navbatida 
ayrim genlaming faolligini orttiradi. Bu o‘zgarishlar gippokam va bosh miya yarim 
sharlaridasezilarli b o ‘lib, m iyachada unchalik ko‘rinmaydi.
Nerv hujayrasining asosiy tuzilmalari oqsil molekulalari hisoblanadi. Shu sababli 
uzoq muddatli xotirani o ‘rganuvchilam ing e’tibori neyron oqsillari va ulami 
fraksiyalarini o‘rganishga qaratilgan. 0 ‘qitish vaqtida oqsillar sintezini tezlashishi 
ulami xotirada ahamiyati borligini ko‘rsatadi. Kabutarlarda o ‘tkazilgan tajribalarda 
o ‘rgatish jaray o n id a m iya oqsillarining m em branadagi glikoproteidlarning 
fraksiyalari k o ‘payganligini kuzatiladi. O qsillam ing uzoq muddatli xotirani 
shakllanishdagi aham iyatini k o ‘rsatuvchi tajriba natijalariga ko‘ra oqsil sintezi 
to‘xtatilsa, qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishi buzilgan.
Shunday qilib qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishida oqsillami 
ayniqsa membranadagi kislotali oqsillami va glikoproteinlami ahamiyati katta ekan.
Uzoq muddatli xotirani moddiy asosi sifatida peptidlam i ham ahamiyati bor.
368
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ular aminokislotalardan tarkib topgan, blroq oqsilga nisbatan soddaroq tuziüshiga 
ega. Bunday peptidlar shartli reflekslami hosil bo ‘lishini tezlatadi.
Ulami boshqa organizmlarga yuborilsa orttirilgan malakalami namoyon etadi. 
Bu xotirani ko‘chirish masalasiga olib kelmoqda.