O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Hissiyot shakllanishida miya turli qismlarining ishtiroki.
XIX asrda olimlar 
hissiyotni m iyaning oliy bo‘limlari mahsuli deb tushunishgan. V.M. Bexterov 
emotsiyaning markazi 
talamusda
degan taxminni aytgan. XX asrda U. Kennon va 
F. Bardlar nazariyasiga asosan, hissiyot hosil boMishida dastlab talamusda va 
so ‘ngra bosh miya p o ‘stlog‘ida faollik kuzatiladi. D. Lindsli hissiyot yaratuvchilar 
tarkibiga ritikulyar formatsiyani ham kiritib bu nazariyani kengaytirdi. D. Lindsli 
nazariyasi bo‘yicha ichki va tashqi muhitdan kelgan ta’sirotlar retikulyar formatsiyani 
qo zg ‘atadi, q o ‘z g ‘alish u yerdan gipotalamus, talamus, gippokamp va bosh miya 
po'stloqlariga tarqaladi.
Dj. Peyz nazariyasiga asosan, hissiyot kelib chiqishida eng muhim sanalgan
372
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

miyaning qismi 
limbik tizimdir.
G ippokam pdan qo‘zg‘a!ish gum baz va mamilyar 
tana, beIbog‘ pushta va bosh miya p o ‘stlog‘iga tarqaydi.
Ko‘pgina tadqiqotchilar neyroxirargik va nevrologik amaliyotda hayvonlarda 
o tkazilgan tajribalar nattjasiga ko‘ra hissiyotni miyaning m a’lum chegaralangan 
qismi faohyati sifatida qarash noto‘g ‘ri degan fikrga kelishgan.
Uyqu fiziologiyasi. Subyektning tashqi dunyo bilan faol psixik aloqasi 
yo qolishim chaqiradigan fiziologik holat 
uyqu
deyiladi. Odam va yuqori rivojlangan 
hayvonlar uchun uyqu hayotiy zaruriy holatdir. Juda uzoq vaqt davom ida uyqu 
bosh miya hujayralarida tiyraklik paytida sarflagan energiyani tiklash uchun zaruriy 
dam ohsh deb hisoblamlgan. Lekm uyqu paytida miyada tiyraklik paytiga nisbatan 
ham yuqori faollik holati kuzatiladi. M iyaning ayrim tuzilmalaridagi faollik uyqu 
paytida ortadi, demak, uyqu bu faol fiziologik jarayon ekan.
Uyqu paytida reflektor javoblar susayadi. Uxlayotgan odam ko‘pgina tashqi 
ta sirotlarga agar u la ro ‘ta kuchli bo‘lmasa, ja v o b bermaydi. Uyqu paytida ONF da 
davny o'zgarishlar kuzatiladi, ayniqsa tiyraklikdan uyquga o ‘tish jarayonida bu 
davrlar (tenglashtiruvchi, paradoksal, ultraparadoksal va narkotik davrlar) yaqqol 
kuzatiladi. Narkotik davnda hayvonlar h ar qanday shartli ta ’sirotlarga shartli 
reflektor faoiyat bilan javob berniay qo'yadi. Uyqu paytida vegetativ ko‘rsatkichlar 
va m lya bioelektnk faolligining o ‘ziga xos o ‘zgarishlari kuzatiladi. Tiyrak payti uchun 
miya EEG sida past amplitudali va yuqori chastotali ritmlar (beta ritm ) kuzatiladi 
Ko z yumilganda, uyquga ketish paytida bu faollik alfa-ritm bilan almashadi Bu
S
r
t
y g n niHh T
SOdII b° ‘,adL M a’IUI71 Vaqt ° ‘tgandan ^o‘ng urchuqsimon 
ritmlar kuzatiladi 30 minutdan so‘ng esa bu ritm yuqori amplitudali sekin teta-
to Iqmlarga almashmadi. Bu paytda vegetativ o ‘zgarishlardan quyidagilar kuzatiladi: 
yurak qisqarishlari soni kamayadi, qon bosimi va tana harorati pasayadi uyg‘onish 
qiyinkechadi.
Teta-to'Iqin o ‘ta sekin yuqori amplitudali delta-to‘lqin bilan almashadi Delta 
uyqu bu ju d a chuqur uyqu davri hisoblanadi. Sekin to‘Iqinli uyqu davri 1-1 5 soat 
davom etadi va so‘ngra EEG da, tiyraklikka xos boMgan past amplitudali yuqori 
chastotali to‘Iqinlar(beta-ritm )paydobo‘ladi.
.
bUtUn Uy<,U daVn tUn d av o m id a 
m arotaba: sekin toMqinli
(ortodoksal) uyqu tez to‘lqinli (paradoksal) uyqular bir-biri bilan o‘rin almashadilar. 
Agar mson paradoksa! uyqu davnda uyg‘otilsa, tush ko'rayotgan ekanligi haqida 
aytadi. Sekin uyqu davrida uyg‘otilgan odam tush ko'rganini eslay olmaydi. Agar 
odamm faqat paradoksal uyqu paytida uyg‘otib yuborib, bu uyqudan mahrum 
qilinsa, undapsixikfaoliyatbuzilishi kuzatiladi.
Uyqu nazariyalari.
Gumoral nazariyaga binoan uyqu kelib chiqishiga tiyraklik 
paytida organizm da y ,g ‘ ilgan m oddalar sabab b o ‘ lar ekan. Bu nazariyaning haq 
ekanligini ohb bonlgan tajriba tasdiqlaydi. A gar sutka davom ida uxlam agan it 
qon, tiyrak itga quyiisa resipiyent it darhol uxlab qoiganligi kuzatilgan. H ozirgi 
paytda delta uyqun, chaqiradigan gipnogen m odda - peptit aniqlangan. Lekin 
gumoral m oddalar uyqu chaqiradigan absolyut omil deb hisoblash noto‘g‘ri 
Chunk, tanasi yopishib qolgan, nerv tizim i alohida, lekin qon tom irlari bir-biri
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b ilan tutashgan egizaklar kuzatilganda biri uxlasa, ikkinchisi tiyrak holatda
b o 'lg a n lig i aniqlangan.