O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

(anensefallar)
da x u lq -atv o rc h u q u r o ‘zgaradi. A n en se fa lla r o datda atigi b ir necha 
kun yashaydí. Lekin 1913-yilda b ir anensefal b o la n in g 3 yil-u 9 oy yashagani 
aniqlanadi. Shu bola ja sad i yorib k o ‘rilganda k atta yarim sharlar p o ‘stlog‘¡ o ‘m id a 
ikkita yupqa devorli pufak topilgan; m arkaziy n erv tiz im in ln g pastki boMimlarida 
o ‘tkazuvch¡ p eram id aly o ‘llar boMmagan; k o ‘ruv d o ‘m boqlari chala taraqqiy etgan; 
miyacha, to‘rt tepalik va oraliq m iya o ‘zgarmagan. A nensefal bola hayotining birinchi 
y ilida tinm ay uxlagan. O nasi em izganda yoki o g ‘zig a s o ‘rg ‘ich solganda to ‘g ‘r¡ 
so ‘rish harakatlarini bajargan. T ovush yoki y orug‘Iikka ja v o b a n hech qanday ongli 
reaksiya k o ‘rsatm agan, am m o b a ’zi reflektor h ara k atla r q ayd qilingan: m asalan, 
k o ‘zga ravshan y orug‘lik tu shirilganda qovoqlari y um ilgan.
H ayvonlam ing h ar xil turlarida bosh m iya k atta yarim shariari yoki u lam ing 
p o ‘stlo g ‘ini olib tashlash natijalari shundan g u v o h lik b eradiki, m arkaziy nerv 
sistem asining oliy b o 'lim lari filogenetik taraqqiyot ja ra y o n id a tobora k o 'p ro q
aham iyat kasb etib boradi. Katta yarim sharlar p o ‘stIog‘ib o sh q a nervtuzilm alarídan 
ancha ustun b o ‘lib, to b o ra katta aham iyatga eg a b o ‘ ladi. Bosh m iya katta yarim
sh arlarini yoki u lam in g p o ‘s tlo g ‘ini o lib ta sh la sh d a n k eyin tuban d a ra jad a g i 
hayvonlarga nisbatan yuksak darajadagi hayvonlarda keskin va chuqur o 'zg a rish lar 
r o ‘y berishi shuni k o ‘rsatadi. B uning sababi shuki, m urakkab nerv funksiyalari 
markaziy nerv sistemasining kechroq rivojlanadigan oliy b o ‘ limi - katta yarim sharlar 
p o ‘stlo g kiga k o ‘chib o ‘tgan, y a ’ni 
funksiyalar kortikalizatsiyasi
ro ‘y bergan.
M urakkabroq nerv funksiyalari m arkaziy nerv sistem asining tarixan yosh ro q
b o lim la rig a k o ‘chib o'tganligi shu sistem a taraqqiyotining engm uhim va xarakterli 
faktlaridan biridir. M asalan, b aliq lar y o k i suvda h am d a quruqda yash o v ch ilar 
m iyasining katta yarim shariari olib tashlangan k o ‘ruv sezgilari deyarli o ‘zgarm aydi, 
itlarda esa katta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ining o ‘zi o lib tashlangandayoq m urakkab 
k o ‘ruv sezgilari b utunlayyo‘qoladi. S o‘n g ra b a q a y o k i toshbaqa katta yarim shariari
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olib tashlangach, sh a rtli reflekslar hosil b o iis h i m um kin, bu hayvonlarda shartli 
reflekslam i o ra liq m iy a va o‘rta m iya yuzaga chiqara oladi; itlar yarim sharlar 
p o ‘stlog‘ining o ‘zi o lib tashlanganda esa individual hayot davrida kasb etilgan 
eskitdan b o r h a m m a sh artli reflekslar y o ‘qoladi, yangi shartli reflekslar vujudga 
kelaolm aydi.
O d am n in g k a tta y a rim s h a rla r p o ‘s tlo g ‘i sh ik a stla n g an d a , a y n iq sa k atta 
o ‘zgarishlar r o ‘y b era d i. O dam ning gavdasini tikka tutishi v a m ehnat faoliyati bilan 
b o g ‘langan m u ra k k a b harak atlam i yuzaga chiqarishi uchun nerv jaray o n larin in g
bosh m iya k a tta y a rim sharlar p o ‘stlog‘ig a b o g 'liq b o ‘lgan g 'o y a t m ukam m al 
koordinatsiyasi ta lab qilinadi. Taraqqiyot 
jarayonida kattayarim sharlarpo ‘stlog'i
h a ra k a t s f e r a s in i - k o ‘n d a la n g - ta r g ‘ il m u sk u lla rn i, sh u n in g d e k , v e g e ta tiv
jarayonlam l n a z o ra t 
qiladigan
b o ‘lib qoladi.
Katta yarim sharlar po ‘stlog ‘ining hujayra strukturasi (sitoarxitekionika).
Katta 
yarim sh a rla r p o ‘s tlo g ‘ining struktura elem entlari nerv hujayralari va ulardan 
chiqqan o 's iq la r - a k s o n la r va d endritlar h am da neyrogliya hujayralaridan iborat.
K atta yarim sh a rla m in g butun yuzasi p o ‘stloq bilan qoplangan; p o ‘stloqning 
qalinligi 1,5