O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2 8.073 N 79 Normal fizioiogiya
- BBK 28.073ya73 ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -3 1 9 -3 6 -3
|
Oysha TVrayevna AIyaviyaning
umumiy tahriri ostida T aq rízch ilar: A.N. D oniyorov — Toshkent tibbiyot akademiyasining «Normal fizioiogiya» kafedrasi mudiri, tibbiyot fanlari doklori, professor L.M. Saldboyeva — Andijon davial universiteti «Fizioiogiya» kafedrasi professori, biologiya fanlari doktori 2 8.073 N 79 Normal fizioiogiya: Tibbiyot oliy o ‘q u v yurtlari talabalari uchun d a rslik / O .T. A ly a v iy a . S h .Q . Qodirov, A .N . Qodirov va boshq.; 0 ‘zbekiston Respublikasi o liy va o'rta-m axsus t a ’lim vazirligi, O'rta maxsus, kasb- h u n a r t a ’lim i m a r k a z i■ -T .: O ’zb e k isto n fa y la su fla ri m illiy ja m iy a ti nashriyoti, 2007. - 382 b. I. Alyaviya O. T. BBK 28.073ya73 ISBN 9 7 8 -9 9 4 3 -3 1 9 -3 6 -3 © “O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati" nashriyrili, 2007. www.ziyouz.com kutubxonasi KIRISH Fiziologiya predm eti va o ‘rganish usullari Fiziologiya predm eti. Fiziologiya tirik organizm , undagi a ’zolar, to ‘qimalar, hujayralar va hujayra tarkibiy elem entlarining hayotiy faoliyati (funksiyasi) jarayonlarini, organizmningtashqi muhit bilan munosabatini o ‘rganadi. Odam organizmi funksiyalarini chuqur o 'rganish va shu tariqa faol ta ’sir ko‘rsatib, ulam i zaruriy tomonga y o ‘naltirish fiziologiyaning asosiy maqsadidir. Fiziologiya mustaqil bo'lgan va bir-biri bilan bog‘langan bir qancha fanlarga b o ‘linadi. Fiziologiyani avvalo umumiy va xususiy solishtirma va evolutsion, shuningdek, ixtisoslashgan (yoki amaliy) va odam fiziologiyalariga boMish mumkin. Um um iy fiziologiya -m u h it ta’siriga tirik organizm javob berishining umumiy qonunlarini, har bir organizmga xos bo ‘igan hayotiy jarayonlam i o ‘rganadi. Xususiy fiziologiya - to‘qim alar (m uskul, nerv va b . ), a ’zolar (miya, yurak, buyrak va b . ) va tizimlar (hazm, qon aylanish, nafas va b . ) ftinksiyasini o ‘rganadi. Solishtirm a fiziologiya - har xil turlarga mansub bo‘lgan organizm lar va indi vidual rivojlanishning turli bosqichlarida turgan bir turga mansub organizm lar funksiyasining o ‘ziga xosligini o‘rganadi. E v o lu ts io n fizio lo g iy a - fu n k s iy a la rn i tu r va in d iv id d a riv o jla n is h qonunivatlarini o'rganadi. Ix tis o s la s h g a n (y o k i a m a liy ) fiz io lo g iy a - b ajaray o tg an ish ig a yoki yashayotgan muhitiga qarab organizm funksiyalarining o‘zgarish qonuniyatlarini o ‘rganadi. Qishloq xo‘jalik hayvonlari fiziologiyasi va ba’zan odam fiziologiyasining ayrim qismlari (aviatsion, kosmik, suv osti fiziologiyalari va b. ) ixtisoslashgan fiziologiyaga misol bo‘lishi mumkin. O dam fiziologiyasi - amaliy tibbiyotning nazariy asosi hisoblanadi, fiziologik jarayonlam ing normal holatini bilgandagina kasallikni davolashda organizm faoliyatining dastlabki holatiga qaytara olishi mumkin. Fiziologiyaning boshqa fanlar bilan aloqasL Fiziologiya o‘ztadqiqotlarida fizika va kim yo q o nunlariga tayanadi va u la m in g tekshirish u su llarid an unum li foydalanadi. Organizmdagi barcha faoliyat m odda va energiya almashinuvi, y a ’ni kimyoviy va fizikaviy jarayonlarining am alga oshishi bunga sabab bo‘ ladi. Bu ikki yo‘na!ish yordamida juda ko‘p ma’lumotlar to‘plandi, organizmda fizik va kimyoviy jarayonlar o ‘tishining o‘ziga xos qonuniyatlari aniqlandi, bu jarayonlam i o‘rganish uchun maxsus texnikaviy usullar ishlab chiqildi va natijada mustaqil biologik fizik va biokimyo fanlari vujudgakeldi. F iz io lo g iy a d a g i b io fiz ik y o ‘n a lis h n in g m uhim ta rm o q la rid a n b iri - elektroflziologiya sanalib, bu soha hayvonlar organizmida nerv, muskul to‘qimalari qo‘zg‘alganda ro ‘y beruvchi elektr hodisalarini o ‘rganadi. F izio lo g iy a m orfologik fa n la r - a n ato m iy a, g is to lo g iy a , sito lo g iy a g a chambarchas (uzviy) bog‘liq. Organizm va qismlarining shakli, tuzilishi va ulaming funksiyasi o ‘zaro bog‘ liq, ulaming m akroskopik, mikroskopik va subm ikroskopik tuzilishini va muayyan funksiya yuzaga chiqayotgan paytda bu tuzilish o ‘zgarishini bilmay turib organizm funksiyalarini chuqur o ‘rganib bo'lm aydi. 3 www.ziyouz.com kutubxonasi Fiziologiya umumiy biologiyaga, evolutsionta’limotga va embriologiyaga ham tayanadi, chunki har qanday organizm faoliyatini o ‘rganish uchun uning taraqqiyot tarixi - filogenezi va ontogenezini bilish lozim. Fiziologiya barcha tibbiyot fanlariga uzviy bog‘liq. SogMom organizmda ro‘y beruvchi flziologik jarayonlar bilib olingandagina turli kasalliklarda organizmdagi funksiyalaming buzilganligini tushunish, kasalliklami davolashning to‘g ‘ri yollarini belgilash va bu kasalliklardan saqlanish mumkin. Masalan, qon guruhlarining kashf qilinishi, qon quyish kabi tibbiyot uchun muhim tadbirlarga fiziologiya fani asos bo‘ldi. Tibbiyot ham o ‘z navbatiaa fiziologiyaga g‘oyat ko‘p imkoniyatlami yaratib berdi. Odamning turli kasalliklarini o ‘rganish ko'pgina normal fiziologikjarayonlar mexanizmini tushunishga va b a’zi a ’zolar funksiyasini aniqlashgayordam beradi. Tibbiyot amaliyoti flziologik eksperiment oldiga yangi vazifalar qo‘yadi va shu bilan birgayangi flziologik dalillam ingboy manbayi bo‘la oladi. Fiziologiya psixologiya vapedagogikaga ham bog‘liq. I.P. Pavlovningyaratgan oliy nerv faoliyati haqidagi ta ’limoti psixologiya va pedagogikaning tabiiy-ilmiy asosidir. Fiziologik tekshirish u sullari. Fiziologiya eksperimental fan. Fiziologiya hayot hodisalarini kuzatib va o ‘rganib, ularga sifatli va miqdoriy baho berishga, ya’ni (u la m i) aniq ta sv ir q ilish va o ‘lchashga, shuningdek, kuzatish natijalarini hujjatlashga intiladi. OMchash uchun ham, asoslash uchun ham tekshirish usuliga mos maxsus asbob va anjom lar kerak. Chunki k o ‘pgina jarayonlar shu qadar oz bo‘lib, shunchalik tez o ‘tib ketadiki, ulami o ‘lchash uchun maxsus moslamalar zarurdir. Zamonaviy fiziologiya yuksak darajadagi sezgir apparatlardan foydalanayotganligi organizmni o'rganish imkoniyatlarini g‘oyat kengaytiradi. Mutaxassis fiziologiyajarayonlarini kuzatibgina qolmasdan, balki nima uchun bu ja ra y o n sodir boMayotganligin» ham bilishi zarur. Buning uchun fiziolog maxsus, o ‘zgarib turadigan sharoitdatajriba, eksperiment o‘tkazishi zarur. Fiziologlar organizmdagi har qanday jarayonlam i tajribada tekshirilayotgan paytda mazkur jarayonni qanday sharoitda vujudga keltirish, kuchaytirish yoki susaytirish mumkinligini aniqlashga intiladilar. Fiziologik tajriba shakli tekshirish vazifasiga ham b o gliq. Masalan, tashqi muhit ta ’siri aniqlanayotganda tekshiriluvchi havoninggaz tarkibi yoki harorati, namligi, yorugMigi o ‘zgartirilgan xonaga joylashtiriladi. Bunda tahlil aniq bo‘lishi uchun tekshirilayotganda faqat b ir omil o ‘zgartiriladi, faqat bir ta ’sir ko'rsatiladi va eksperim entning tekshirilayotgan bir shartidan boshqa hamma shartlari turg‘un turgan sharoitda o ‘tkaziladi. Organizmdagi biror a ’zoning flinksiyasi yoki ahamiyatini bilish uchun fiziologlar shu a ’zoni yoki uning biror qismini olib tashlashadi (olib tashtash yoki ekstirpatsiya usuli) yoki organizmning yangi jo y ig a ko‘chirib o'tkazishadi (k o ‘chirib o ‘tkazish y oki tra n sp la n ta tsiy a usuli) va bu muolajadan so‘ng, qanday oqibatlar bo‘lishini kuzatishadi. A ’zo faoliyati nerv tizimi ta ’siriga bog‘liq ekanligini bilish uchun shu 4 www.ziyouz.com kutubxonasi a ’zoga boradigan nerv tolalari qirqiladi (d e n e rv a tsiy a usuli). A ’zolaming qon- tomir tizimi bilan aloqasini uzish uchun turli qon-tom irlar bog‘lab tashlanadi (lig atu ra solish usuli) yoki bir tom im ing m arkaziy qismi ikkinchi tom im ing periferik qism iga ulanadi (tom irlar anostom ozi usuli). Gavdaning ichkarisida joylashgan vashuning uchun bevosita kuzatib b o ‘lmaydigan ba’zi a’zolar faoliyatini o ‘rganish uchun fistu la q o 'y ish usuli qoMlaniladi. Yurak, qon-tomirlari, b ez yo* llanda o ‘tkaziladigan bir qator tekshirishlarda ularga ingichka naychalar — kateterlar suqiladi, a ’zolar faoliyatini yozib olish uchun bu kateterlar turli m axsus asboblarga ulanadi yoki muayyan m oddalar shu kateterlar orqali yuboriladi (kateterizatsiya usuli). A’zolar faoliyatini su n ’iy q o ‘zg‘atish uchun flziologlar elektr, mexanik, kimyoviy yoki boshqa biror y o ‘ I bilan ta ’sir ko‘rsatishadi. Yuqorida aytib o ‘tilgan usullar o ‘tkir va surunkali tajribalarda tatbiq etiladi. 0 ‘tk ir ta jrib a la r (yoki viviseksiya) hayvonga narkoz berib yoki uni boshqa usulda harakatsizqilib, a ’zolamingfaoliyati o ‘rganiladi. S u ru n k a li tajrib alard a fiziologlar hayvonni har xil usulda operatsiya qilib, u tuzalgandan so‘ng, tekshira boshlashadi. Bunday hayvonda oylab vayillab tajriba o'tkazish mumkin. A’zolar funksiyasi organizmidagina emas, balki organizmdan ajratilgan sharoitda ham o‘rgani!adi. Qirqib olingan (ajratib olingan) a ’zo tomirlaridan maxsus eritmalar o ‘tkaziladi, bu eritm alar tarkibini eksperim entator tartibga solib turadi (perfuziya usuli) va tirik to ‘qim a uchun zarur tashqi muhit m uhayyo qilinadi. Hozirgi paytda odam organizmiga hech qanday shikast yetkazmasdan uning ko‘pgina fiinksiyalarini o ‘rganish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Masalan, badanga elektrodlar q o ‘y ib elek tr o ‘lchash ap p aratlarin i tatb iq etib, a ’zolarda so d ir boMayotgan elektr hodisalari o ‘rganilmoqda. Fiziologiyaning rivojlanish tarix i h a q id a q is q a c h a m a ’lum otlar. Odam va hayvon organizmining hayotiy faoliyatini bilishga sivilizatsiya rivojlana bosh lagan vaqtdayoq urinib ko‘rilgan. Qadimiy Xitoy, Hindiston, Yunon, Rim faylasuflari va shifokorlarining bizning davrimizgacha yetib kelgan asarlarida ba’zi anatom ik- fiziologik tasavvurlar uchraydi. Ulardan ayrim to ‘g ‘ri fikrlar bilan bir qatorda ju d a ko‘p xayoliy muhokama vayangiliklar ham bor. Tibbiyot fanining asoschilaridan b in Gippokrat (eram izdan 460-377-y. a w a l) organizm tizim va fiinksiyalarini bir butun sifatida tushunish kerak, degan flkrga asos solgan. Xuddi shunday nuqtayi nazami qadimgi Rim anatomi Galen (eramizdan 2 0 !-1 3 l-y . a w a l) ham ta ’kidlagan. Qadimgi X itoy, Hindiston, Yaqin Sharq va Yevropa vrachlari orasidauzoq vaqtdavom idagum oral nazariya va farazlar ustun turgan. Tashqi muhitni davriy o ‘zgarishi va zamon omillarining ahamiyati katta ekanligini Aristotel (eramizdan 384-322-y. a w a l) ko‘rsatib o ‘tgan. Abu Ali Ibn Sino (9 8 0 - 1037-y.) «Tib qonunlari» asarida odam organizmining faoliyatiga tashqi muhit kuchli ta ’sir ko'rsatishiga katta ahamiyat bergan. Faqat fasllamingalmashinishigina em as, balki kunning tunga ulanishi ham organizmda o ‘zgarish keltirib chiqarishligini ta kidlagan. Ibn Sino bosh miya va ichki a ’zolar faoliyati haqida tasavvurga ega bo‘lgan. Uning nafas olish mexanikasi, o ‘pkaning nafas olib, nafas chiqarishda 5 www.ziyouz.com kutubxonasi sust ishtirok etishi to ‘g ‘risidagi, nafas olganda o 'pkaning kengayishi k o ‘krak qafasining kengayishiga bogMiq, degan fikrlari hozirgi zamon tushunchalaridan farq qilmaydi. Fiziologiyaning keyingi rivojlanishi anatomiyaning yutuqlariga tayangan holda bordi. A. Vezaliyning «Odam tanasining tuziiishi haqidawgi izlanishlari fiziologiya fanisohasidayangiliklar kashfqilinishi uchun asosbo'ldi. Hayvonlar to‘qimasining tuzilishini bilish, shu to 'q im a tarkibiy qismining funksiyasini o'rganishga undadi. Rene Dekart (1 5 9 6 -1 650-y.) harakatlanish, berilgan ta’siming aks etishi - refleks natijasidir, degan g ‘oyani ilgari surdi. Vilyam Garvey (1578-1657-y.) 1628-yili nashr qildirgan «Hayvonlarda y u ra k - qon harakatini anatomik tekshirish» nomli mashhur asarida kolp kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib, qon aylanishining katta va kichik doiralari haqida, yurak organizmda qonni harakatga keltiruvchi a’zo ekanligi haqida to‘g ‘ri tasavvur berdi. Qon aylanishining kashf etilishi fiziologiya faniga asos solingan sana hisoblanadi. V. Garvey viviseksiya - o ‘tkir tajribani ilmiy tekshirish amaliyotiga kiritdi. M. Malpigi (1628-1694-y.) 1661 -yili mikroskop yordamida arteriya va vena qon- tomirlari m aydatom irlar-kapillarlar yordamida tutashgan ekanligini kashf qildi. Bu kapillarlar tufayli organizmda yopiq qon-tomirlartizimi hosil boMishi ma’lum bo‘ldi. F. Majandi (1 7 8 5 -1 855-y.) 1922-yili sezuvchi-afferent (markazga intiluvchi) va harakatlantiruvchi-efferent (markazdan qochuvchi) tolalar mavjud ekanligini isbot qildi. A.P. V alter (1 8 1 7 -1 8 8 9 -y .) 1842-yili nerv tizimini organizmning «ichki» jarayonlariga ta’sirini aniqladi. Xuddi shu yili V. A. Basov (1812-1879-y.) me’daga fastula qo‘yish usulini k a sh f qildi va surunkali tajriba o'tkazishga asos soldi. Moskva universiteti professori A. M. Filamofitskiy (1802-1849-y.) Rossiya eksperimental fiziologiyasiga asos soldi. N afas fiziologiyasi, qon quyish, narkozni qoMlash kabi m asalalar bilan shug‘ullandi. I.M. S ech en o v n in g (l 8 2 9-1905-y.) ishlari rus va dunyo fiziologiyasi uchun juda katta aham iyatga ega. Uni «Rus fiziologiyasining otasi» deb atashadi. U ning d astlab k i ilm iy ish lari qonda gazlarn in g tashilishi va gipoksiyaga bag'ishlangan. I.M. Sechenov eritrotsitlar gemoglobini faqatgina kislorodni tashimay, balki karbonat angidridni ham tashishini aniqladi. Charchash jarayonini o ‘rganib faol dam olish ahamiyatini ko‘rsatib berdi. 1862-yili markaziy nerv tizimida tormozlanish jarayonini ochgan, 1863-yili «Bosh miya reflekslari» degan mashhur asarini nashr qildi. I.M. Sechenov ushbu asarida bosh miyada ro ‘y beradigan jarayonlam ing, shu jum ladan, odam ning fikrlashi kabi murakkab jarayonlam i reflektor tabiatiga xos ekanligini k o ‘rsatdi. I.M. Sechenov shu bilan birga oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga asos soldi, fiziologiyaning bu sohasini keyinchalik I.P. Pavlov rivojlantirdi. I.P. Pavlov (1849-1936-y.) miyaning reflektor faoliyati haqidagi bilimni odam va hayvon oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotni yaratish orqali yangi darajaga ko‘tardi. I.P. Pavlov ilmiy faoliyatini uchyo‘nalishda olib bordi: «Qonaylanish fiziologiyasi» 6 www.ziyouz.com kutubxonasi (1874-1889-y.), «Hazm fiziologiyasi (1889-1901 -y.), «Oliy nerv faoliyati» (1901 — 1936-y.).U 1904-yili Nobel mukofotiga sazovor b o idi.H ayotiningoxirgiyillarida (1935-y.) xalqaro fiziologiya kongressida l.P. Pavlov «Dunyo fiziologlari oqsoqoli» degan unvonga sazovor bo‘ldi. Ch.S. Sherington (1 8 5 6 -1 952-y.) miyaning o ‘zaro muvoflqlashtirish tarzlarini ishlab chiqdi. Uning ishlari E. D. Edrianning (1889-1977-y.) elektrofiziologiya ishlari bilan birgalikda 1932- yil Nobel mukofotiga sazovor b o ‘ldi. D. Ekkls, E. Xaksli va A. Xodchkinlarneyronlar qo‘zg‘alishining ion mexanizmini kashfqilganliklari tufayli 1963-yil Nobel mukofotini q o ‘lga kiritdilar. O ‘zbekistonda fiziologiya fanining rivojlanishi 1926-yilda Toshkentda tashkil qilingan Turkiston universiteti bilan bogMiq. 0 ‘zb ek isto n d a ilk fiziologik tadqiqotlarga T urkiston universitetining p ro fesso rlari E.F. Polyakov va l.P . M ixaylovskiylar rahbarlik qilishdilar. K eyinchalik T urkiston ( 0 ‘rta O siyo) universitetining professorlari A.I. Izrail va A.S. S hatalinalar hamda Toshkent Tibbiyot instituti «Normal fiziologiya» kafedrasiga m udirlik qilgan professor N. V. Danilovlar rahbarlik qildilar. Ulaming rahbarligida respublikamizda bir necha olimlar yetishib chiqdilar. 0 ‘zbekiston Fanlar Akademiyasi akadem igi, professor A. Yu. Yunusov, Respublikada xizmat ko'rsatgan fan arboblari, professor A.X. Hoshimov va professor A.S. Sodlqovlar shular jumlasidandir. O ‘zbekistonda XX asm ing 50-60-yillarida yuqori haroratning me’da-ichak faoliyatiga ta’sirini o ‘rganish ishlari boshlandi. A.Y u. Yunusov, A.S. Sodiqov, G.F. Korotko, Yu.A. Sherbakov, K.R. Rahimov singarl olimlar o ‘z ilmiy izlanishlarlni issiq harorat me’daning shira ajratishi va harakatlanishiga, m e’da osti bezi ingichka ichak shira ajratish faoliyatiga ta ’sir qilish holatlariga bag ‘ishladilar. G.F. Korotko rahbarligida Andijon Tibbiyot institutida «Fiziologlaming ilmiy maktabi» yaratildi, ulam ing ilmiy tadqiqotlari ferm entlar gomeostazi va qondagi gidrolitik fermentlar turg‘unligini ta’minlash qonuniyatlariga bag‘ishlandi. K.R. Rahimov kavsh qaytaruvchi hayvonlarda ilk bor membrana hazmini o‘rgandi. Shuningdek, K.R. Rahimov va E.S. Mahmudovlar o ‘z ilmiy izlanishlarini, shuningdek, faoliyat ontogeneziga ham bag‘ishladilar. U.Z. Qodirov hazm a’zolariningo‘zaro munosabatlarini o ‘rganib, o‘n ikki barmoqli ichakka o‘t-safro chiqishi buzilganda ingichka ichakning sekretor, so‘rish va harakat faoliyatlari, me’da osti bezining sekretor faoliyati keskin o ‘zgarishini ko‘rsatdi. Z.T. Tursunov miya yarim sharlarining p o ‘stlo g ‘ i suv-tuz alm ashinuvida ahamiyati kattaekanligini, hayvonlami po‘stloqsiz!antirish yuqori harorat ta’sirida kuzatiladigan suv-tuz almashinuvldagi o‘zgarishlam i kuchaytirishini ko'rsatdi. M.G. Mirzakarimova hazm tizim a’zolari suv-tuz zaxirasi vazifasini bajarishi va yuqori harorat sharoitida organizm suv tanqisligini yengishda shu zaxiradan foydalanishi mumkinligini isbotladi. V.A. Hojimatov gipotalam o-gipofizar tizim ning suv-tuz alm ashinuvldagi ahamiyatini yana bir bor isbotlab, bu almashinuvning endokrin bezlar tom onidan boshqarilishidagi yoshga aloqador xususiyatlariga aniqlik kiritdi. R.A. Ahmedov yuqori haroratda tana harorati tu rg ‘unllgini saqlash faqat 7 www.ziyouz.com kutubxonasi fizikaviy haroratni boshqarishga (issiqlik yo‘qotishga) emas, balki kimyoviy harorat boshqarilishiga (issiqlik hosil qilishga) ham bog‘liqIigini isbot qildi. Т.К. G ‘ulom ov regional (yurak va buyrak) qon aylanishiga yuqori harorat sharoitida ichki a'zo larn in g refleks ta’sirlarini o‘rgangan. B.Z. Zaripov o v q at hazm qilish fiziologiyasi sohasida ovqat moddalarini ichaklardan so'rilishi jarayonlarini o‘rgangan. Respublikamiz fiziologiyasining tarixi ju d a qisqa bo‘lsa-da, shu davr ichida ko'zga ko‘rinarli, samarali yutuqlarga erishildi va bu sohada bir qatoryirik mutaxassis olimlaryetishib chiqdilar. 8 www.ziyouz.com kutubxonasi Yüklə Dostları ilə paylaş:
|