O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Signallami detektorlash.
H ozirgi zamon aloqa tizimlari axborotlar ma’lum 
manzilga uzatilishidan avval k odga solinadi, manzilga yetganida esa koddan 
chiqariladi. Masalan, telefon go‘shagidagi mikrofonga aytilgan gap kodlanib elektr 
impulslarga aylanadi, simning narigi uchida impulslar dekodlanib, asli holiga- 
tovush toMqinlaridan iborat nutqqa aylantiradi.
Sensor tizimlarda dekodlash, masalan, tovush retseptorlardan impuls shaklida 
markazga yetib kelganda yana tovushga aylanmaydi. Bu tizim larda detektorlanish 
sodir bo'ladi, ya’ni ta’sirlovchining ayrim belgilari tahlil qilinadi va ulaming biologik 
ahamiyati baholanadi. Bu tahlilni maxsus ixtisoslashgan detektor neyronlar bajaradi.
Obrazni tanish.
Bu sensor tizim ning oxirgi va o ‘ta m urakkab operatsiyasidir. 
Bu jarayon obrazning sinflanishi bilan davom etib, uni oldin uchratgan va tanish 
boMgan obyektlaming qaysi biriga mansubligini aniqlashdan iboratdir. Sensor 
tizimning oliy bo‘Iimi, neyron-detektorlardan qabul qilingan ta ’sirlardan «obraz» 
ni yaratadi va xotirada saqlanayotgan boshqa obrazlar bilan solishtiradi.
Obrazni tanish, organizmning qaysi obyekt yoki vaziyat bilan uchrashgani 
to ‘g ‘risida xulosa qilish bilan tugaydi, ya’ni oldimizda kirn yoki nima turganini, 
kimningovozini eshitayotganimizni, qanday hid yoki ta’m sezayotganimizni idrok 
etish imkoniyatini yaratib beradi.
Obrazni tanish signalning o ‘zgarishiga bog‘liq boMmagan holda ro ‘y beradi. 
Masalan, ko‘ruv maydonida predm etni qanday yoritilganligi, rangi, oMchami, 
joylashuvi turlicha boMishiga qaram asdan ishonchli tarzda obrazni taniy olamiz.
S ensor tizimda a x b o ro tla rn i q a y ta ishlash m exanizm lari. Sensor tizimda 
axborotlami qayta ishlanishida q o ‘z g ‘atuvchi va tormozlovchi neyronlar orasidagi 
o ‘zaro bogManish jarayonlari yotadi. Q o4zg‘atuvchi o ‘zaro bogManish jarayoni 
negizida shu narsa yotadiki, markazga intiluvchi har bir akson yuqorida joylashgan 
sensor tizimni bir necha neyronlari bilan aloqa hosil qiladi, bulam ing har bin oldingi 
qavatdagi hujayralardan birnechtasidan signal oladi.
Bir neyronga signallami o lib keluvchi retseptorlar m ajm uasiga 
retseptor
maydoni
deb ataladi.
329

---

R eseptiv m aydon q o 'sh n i neyronlar tomonidan qisman berkiladi. Sensor 
tizimdagi bunday b o g ia n ish nerv turi degan tuzilmani hosi! qiladi. Bunday tur 
yordam ida sensor tizimni kuchsiz signallarga ham sezuvchanligi ortadi, hundan 
tashqari o ‘zgaruvchan tashqi muhitga mosiashuvini ta’minlaydi.
Sensor tizim torm ozlovchi axborotlam i qayta ishlashida odatda, har bir 
qo‘zg‘atuvchi sensor neyron tormozlovchi intemeyronni faollashtiradi. Intemeyron 
o ‘z navbatida eng q o ‘zg‘algan elementning impulsatsiyasini bo‘g‘ib q o ‘yadi (ketma 
- ket yoki qaytar tormozlanish) yoki shu qavatdagi qo‘shnisini tormozlaydi (yon 
yoki lateral tormozlanish). Bu tormozlanishning kuchi qanchalik katta b o ‘lsa, unga 
yaqin qo‘shni hujayralarga nisbatan shunchalik birinchi element qo‘zg‘alganligi 
yuqori boMadi.
S e n s o r tiz im n in g m o slash ish i (a d a p ta ts iy a s i). Sensor tizim organizm
ehtiyojiga ham da tashqi muhit sharoiti o ‘zgarishiga qarab o ‘zining hususiyatlarini 
o ‘zgartira oladi. 
Sensor adaptatsiya
- bu sensor tizimning umumiy xossasi boMib, 
uzoq vaqt m obaynida berilgan ta’sirotlarga moslashishi tushuniladi. Adaptatsiya* 
s e n s o r tiz im n i a b s o ly u t s e z u v c h a n lig in in g k am ay ish i va d iffe re n s ia l 
sezuvchanliginingortishi bilan namoyon boMadi. Subyektiv olib qaralganda, doimiy 
berilayotgan ta ’sirotga moslashishi yotadi (masaian, odatiy kiyimlami teriga 
berayotgan doim iy bosimini sezmaymiz).
M oslanish jarayonlari retseptorlardan boshlanib, asta-sekin sensor tizimning 
barcha neyronlarini qam rab oladi. Vestíbulo- va propreoretseptorlarda moslashish 
jarayoni ju d a kuchsiz namoyon boMadi.
Ushbu jarayonning rivojlanish tezligiga ko‘ra barcha retseptorlartez va sekin 
moslashuvchi retseptorlarga boiinadi. Tez moslashuvchi retseptorlarda moslashish 
yuz bergandan so ‘ng ta ’sirlovchi to ‘g ‘risidagi axborotlami bosh miyaga umuman 
}o‘natm aydi, sekin m oslashuvchi retseptorlardan esa axborot kuchsizlangan 
ko‘rinishda uzatilib turiladi.
D oim iy t a ’sirlo v c h i t a ’siri tu g ash i bilanoq sen so r tizim ning absolyut 
sezuvchanligi qayta tiklanadi.
Sensor m osiashishda sensor tizimning afferent idorasi muhim ahamiyat kasb 
etadi. Efferent idora etish yuqori bo‘limlami past boMimlarga ta ’sir etishi bilan 
namoyon boMadi. Sensor tizim holati retikulyarformatsiya tomonidan ham nazorat 
qilinadi. Sensor tizimda efferent ta’sirlar asosan tormozlovchi xarakterga ega bo‘lib, 
bu o ‘z navbatida ulam ing sezuvchanligini kamayishiga olib keladi, hamda afferent 
signallar oqim ini ham kamaytiradi. Retseptorlarga yoki sensor tizimning biror 
qavatiga keluvchi efferent neyronlam ing umumiy soni odatda, shu qavatga 
kelayotgan afferent neyronlam ing umumiy sonidan ko‘p marotaba ozdir. Bu sen­
sor tizim afferent nazorat bilan ta ’minlangani holda uning tarqoq va keng tarmoqli 
harakterini ham k o ‘rsatib beradi.