O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

U yquningpo'stloq osti v a po'stloq nazarfyalari.
Po‘stloq osti, ayniqsa miya 
o'zani sohasidao‘smayoki yuqumli kasalliklar paytidaodamda uyquharxildarajada 
b o ‘lishi yoki letargik uyqu holati kuzatiladi. Shunga asosan po'stloq osti sohasida 
uyqu m arkazi bor deyiladi. Subtalam us va gipotalam usning orqangi sohasi 
q itiq lan sa, hayvonda uyqu h o lati kelib chiqqan va ta sirlash to xtatilganda
u y g ‘o n g an lig i shu sohada uyqu m arkazi 
bor ekanligidan dalolat beradi.
I.P. Pavlov laboratoriyasida uzoq muddat juda nozik farqlash tormozlanishini 
hosil qilish paytida hayvonlar k o ‘pincha uxlab qolganlar. Shunga asoslamb I.P. 
Pavlov uyquga ichki tormozlanish natijasida kelib chiqadigan holat sifatida qaradi. 
Uyqu bosh miya p o 'stlo g 'i va unga yaqin turgan po‘st!oq osti tuzilmalarida keng 
tarqalgan chuqur tormozlanish natijasidir (uyquning po‘stloq nazariyasi).
Lekin, uyquda shunday holatlar borki, ulami po'stloq osti va po'stloq nazanyalari 
bilan tushuntirib berish qiyin. Deyarli barcha sezgi a’zolari ishdan chiqib, faqatgina 
bir k o ‘zi k o 'ra oladigan kasalni kuzatish natijasida shunday holga duch kelindi, 
kasal shu ko'zini yumishi bilan uyquga ketgan. Uyqudagi ko'pgina holatlami, 
miya o 'zan i retikulyar formatsiyasining bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi 
ta’siri kashf qilinishi bilan, tushuntirish imkoniyati yaraldi.
R etikulyar form atsiyaning bosh miya po'stlog'iga faollashtiruvchi ta siri 
to‘xtashi bilan hayvonlar uxlab qolishi tajribada isbotlandi. Shuningdek, bosh miya 
po‘stlog‘ining po'stloq osti tizim lariga ta’siri ham aniqlandi. Tiyrak organizm 
retikulyar formatsiyasi bosh miya p o ‘st!og‘iga faollashtiruvchi ta ’sir ko'rsatishi 
natijasida peshana po'stloq sohasi gipotalamusdagi uyqu markaziga tormozlovchi 
ta’sir ko'rsatadi. Uyqu paytida esa bosh m iyapo'stlog'iga retikulyar formatsiyadan 
kelayotgan faollashtiruvchi ta ’sir to'xtaydi va po'stloqning orqangi gipotalamus 
sohasidagi uyqu markaziga tormozlovchi ta ’siri susayadi.
M iyaning limbiko-gipotalamik va retikulyar tuzilmalari o'rtasidagi payvasta 
(resiprok) m unosabat mavjud. Limbik gipotalamik soha qo zg alganda miya
o'zanining retikulyar formatsiyasi tormozlanadi va aksincha.
Uyquningpo 'st\oq-po ‘stloqosti nazariyasi.
P.K. Anokin po'stloq-po'stloqosti 
nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga asosan, gipotalamik markaz limbik tizim bilan 
bog'liq bo'lganligi tufayli bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta’sir ko'rsatishi 
mumkin. Yangi tug'ilgan chaqaloqlarda bosh miya po 'stlog'i peshana sohasimng 
orqangi gipotalamusdagi uyqu markaziga ta’siri sust boMadi, natijada bu markaz 
retikulyar formatsiya neyronlariga tormozlovchi ta’sir ko'rsatadi va miya o zini 
retikulyar formatsiyasidan bosh miya po'stlog'iga faollashtiruvchi ta’sir susayadi, 
natijada uyqu holati kelib chiqadi. Chaqaloqlaming vaqti-vaqti bilan uyg'onishi 
lateral gipotalam usda jo y lash g an ochlik markazining q o 'z g algandagi uyqu 
m arkaziga tormozlovchi ta ’siri bilan bog'liq. Uyqu markazini tormozlanishi esa 
retikulyar formatsiyadan bosh miya po‘stlog‘iga faollashtiruvchi ta simingborishiga 
imkon yaratib beradi.
374

---

O liy nerv faoliyati ja ra y o n la ri dinam ikasl
N ervtizim ioliy boMimlarining faoliyati asosan ikkita asosiy j arayonlar bo‘ imish 
q o ‘zg‘alish va tormozlanish hisobiga amalga oshadi.
Bujarayonlaming irradiatsiyallanishi, konsentratsiyalanishi va induksiyalanishi 
hisobiga organizm faoliyati shakllanadi.
Miyada hosil bo‘ Igan qo‘zg‘alish, yoki tormozlanish jarayoni bir joyli bo‘ libgina 
qolmasdan boshqa bo'lim larga tarqalishi mumkin. N erv jarayonlarining o ‘zi hosil 
b o lg an o ‘chog‘idan qo'shni hujayralarga tarqalishini