O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nerv markazlarining tonusi.
K o ‘p c h ilik re flek slam in g n e rv m arkazlarini 
e le k tro fiz io lo g ik o 'rg a n ish n atijalarig a k o ‘ra tinch holatda ham m arkazning ayrim 
n ey ro n la ri q o ‘z g ‘algan holatda b o ‘ladi. B unday holatni nerv m arkazlarining tonusi 
deb ataladi. N erv markazi bilan b o g liq ijrochi a ’zolarga efferent tolalar orqali siyrak 
im p u lsla r b o rib turadi va ulam i ham to n u si t a ’minlanadi.
N erv m arkazlari tonusining periferik a ’zolarga ta’sirini baqalarda oson kuzatiladi. 
O rqa m iy an in g oldingi ildizlari kesilsa, b aqaning oyoqlari ip g a o ‘xshab osilib qoladi, 
m u sk u lla ri b o ‘shashgan h o la tg a tu s h a d i. B u o rq a m iyani m u sk u llarg a t a ’siri 
y o ‘q o l g a n i d a n d a r a k b e r a d i. N e r v m a r k a z la r in in g to n u s i o ‘z n a v b a tid a
re tse p to rla rd a n borayotgan afferen t im p u lsla r ta ’sirida yuzaga keladi. Buni ham 
baq a d a k u z a tish im iz m um kin. A g ar b a q a o rq a miyasining oldingi ildizlarini butun 
q oldirib, o rq a ildizlari qirqilsa periferiyadan borayotgan afferent im pulslam i to ‘xtab 
qolish sa b a b li m uskul tonusi y o ‘qoladi. D em ak, afferent im pulslar nerv markazining 
to n u sin i t a ’m in lab , ijrochi a ’z o lam in g to n u sin i ham ushlab turadi.
U z u n c h o q m iy a , o ‘rta m iy a v a o r a liq m iy a d a g i m a rk a z la rin in g m u s k u lla m i 
to n u s ig a t a ’s ir i a y n iq s a sezilarli. M u s h u k la r d a b o sh m iy a t o ‘rt te p a lig in in g o ld in g i 
d o ‘m b o q la r i so h a s id a n q irq ilsa y o z u v c h i m u s k u lla m in g to n u si k e s k in o rtib k etad i.
O ra liq m iy a n i butun q o ld irib , m iy a yarim sharlari olib ta sh lan sa, hayvon 
m u sk u lla rin in g «m um ga» o ‘xshash h o la ti yuzaga keladi. H ayvonlam ing oyoq va 
qoM larini ista lg a n holatga solib, shu h o la td a soatlab charcham ay turishini kuzatish 
m um kin. B u n d a y holatni plastik to n u s d e b ataladi.
62

---

Ayrim zah arlar ta ’sirida gipnoz va k a sallik lar davrida plastik tonus kelib c h iq ad i. 
O dam da p la stik tonus nerv tizim ining k a ta le p s iy a d egan maxsus holatiga x o s . Bu 
holatda odam qan d ay d ir g'ayritabiiy ta n a h o la tid a b ir necha soatlab q o tib q o la d i.
T onik re flek slar harakatlanishni a m a lg a o sh irish d a muhim aham iyatga e g a .
Nerv markazlarining ishiga b a ’z i kim yoviy moddalarning ta'siri.
N e r v
markazlari q on va to 'q im a suyuqligining k im y o v iy tarkibini o ‘zgarishiga ju d a sezg ir. 
N erv m arkaziga kislorod kelishlning kam ayishi ju d a tezda uning qo ‘zg‘aluvchanligi 
y o ‘qotadi va n erv hujayralarining o 'lis h ig a o lib keladi. Buni bosh m iy a d a q o n
quyilishidagi o 'zgarishlarda ko'rish m um kin.
Strixnin degan m oddanerv m ark azlarin in g q o kz g ‘aluvchanligini to rm o z lo v c h i 
sinapslam ing faoliyatini to'xtatish h iso b ig a o rttirad i. X loroform va efir d a s tla b
nerv m arkazlari q o ‘z g ‘aluvchanligini o rttirad i, s o 'n g pasaytiradi. Apom orfin aso sa n
qusish m arkazini, lobelin-nafas, bosh m iy a m a rk a z in i q o ‘zg‘atadi. K orozol b o sh
m iy a p o ‘s tlo g ‘ ini h a ra k atla n tiru v ch i b o ‘ lim in i q o ‘z g ‘a tib e p ile p s iy a g a x o s
poytortishni keltirib chiqaradi va h. k.
H ar xil nerv markazlarining kim yoviy m o d d a la rg a sezgirligi turlicha. M asalan , 
kislorodning 5 - 6 m inut yetishmasligi p o ‘stlo q hujayralarining o 'lishiga o lib k e la d i, 
m iya o ‘zani hujayralari kislorod yetishm asligiga 1 5 -2 0 minut chidasa, o rq a m iy a
neyronlari 2 0 - 3 0 minut qon oqishi to'xtagandan keyin ham funksiyalari qayta tiklaydi.
M a rk a z iy n e rv tizim id a to r m o z la n is h h o d is a s i. A dashgan nervni k u c h li 
q o ‘zg‘atilsa yurak urishlar to‘xtashini, k u c h s iz ro q q o ‘z g ‘atilganda yurak u rish la ri 
soni k a m a y g a n lig in i aka-uka V e b e rla r 1 8 4 5 -y ild a ta jrib a d a k o 'r s a tg a n . B u
torm ozlanish ja ra y o n in i fiziologiyada b irin c h i an iq lan ish i edi. T orm ozlanish n e rv
tizim idagi faol ja ra y o n hisoblanib, q o ‘z g ‘a lish ta ’sirid a boshqa q o ‘zg‘alish y o ‘q q a 
chiqariladi. H arakatlam i koordinatsiyalashda, v eg e ta tiv funksiyalami b o sh q arish d a, 
oliy nerv faoliyati jarayonlarini am alg a o s h iris h d a torm ozlanish m ark aziy n e rv
tizim ida m uhim aham iyatga ega. M ark aziy n e r v tiz im id a torm ozlanish h o d isa sin i 
k o ‘rsatuvchi I.M . Sechenovning buyuk ta jrib a s i quyidagicha o ‘tkazilgan. B a q a
bosh m iyasini och ib ko ‘ruv 
bo ‘rtiqlarini osh tuzi kristali 
b ila n q o ‘ z g ‘ a t i l s a o r q a
m iy a
r e f l e k s l a r i n i n g
to rm o z la n is h i k u z a tila d i 
(23-rasm).
2 3-rasm . «Sechenov 
tormozlanishi».
T ajribachizm asi: I - miya 
yarim sharlari olib 
tashlangan baqada refleks 
vaqtini aniqlash, II - ko’ruv 
do’m bog'i sohasigaN aCI 
kristali q o ’yilgandan so’ng, 
refleks vaqtining uzayishi.
63

---

T orm ozlanish hodisasi k ey in c h a lik markaziy nerv tiz im in in g deyarli barcha 
boMimlarida m avjudligi ta jrib ala rd a aniqlandi.
M a s a la n , s u te m iz u v c h il a r d a o r a li q m iy a n in g r e ti k u iy a r fo rm a tsiy a si 
q o ‘z g ‘atilganda bosh m iy ay arim sharlarida tormozlanish yuzaga keladi. Dumli tanani 
q o ‘z g ‘atish bir butun organizm ni torm ozlaydi, boshlangan ixtiyoriy harakatlar to‘xtab 
qolad i, turli analizatorlardan k elay o tg an signallam i qabul q ilish buziladi.
B osh m iya yarim sh a rla r p o ‘stlo g ‘i, p o ‘stloq osti tu z ilm a la rig a to ‘xtovsiz 
torm ozlovchi ta 'sir k o ‘rsatib turadi.
M arkaziy nerv tizim ida q o ‘z g ‘alish va torm ozlanish ja ra y o n la ri orasida kurash 
ketadi. Bu kurash natijasida y o m arkaziy q o ‘zg‘alish holati yoki markaziy tormozlanish 
holati yuzaga keladi.
Polyanzstsiy»
m
B
0
—10
Giperpolyanzataya
M e m tK » n i
potential*
M B
0
- 7 0
Torino* lov e ft 
„ p ottm a iS ik 
* 
pottnw ai 
™
(TPSP)
2-n*yrondan
1
-iwyronga
q o ’ZQ'ahthning
OMhi
B
P rn ln B p tik
to rm o z la n is h
Antdrom
twm ozlaniih
N E.Vv*denskiy 
bo'yicha p a o tm a i 
tofmoztansTi
2 4 -ra sm . A - N eyronning chtimoliy holatlari;