O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

lnduksiya.
N e rv m arkazlari orasidagi o ‘z a r o b ir-b irig a ta ’siri in d u k siy atarzig a 
asoslanadi. In d u k siy an in g b ir v aqtda va ketm a-ket shakllan m avjud. B ir vaqtda 
yuzag a k ela d ig a n induksiya m anfiy va m u sb at b o ‘ ladi. M anfiy induksiyaga kuchli 
shovqinni b o sh m iy a yarim sharlari ko ‘ruv p o ‘stlogk i faolligining susayishini misol 
qilish m um kin yoki ayrim odam larda kuchli shovqin og'riqni susaytirgani kuzatilgan.
66

---

Konvergertsiya
Divergensiya
«Umumiy oxirgi y o i»
(konvergensiya)
Q uloq
Borun
25-rasm. O rqam iyada q o 'zg ’alishlam ing tarqalish turlari.
Orqa miya 
motoneyroni
M usbat induksiyada o ‘zaro ta ’sir q ila y o tg a n m arkazlam ing faolligi ortadi. M asalan, 
shirin hidlardan nafas olish hidlov m ark azin in g faolligini oshiradi, shu v aqtda ayrish 
analizatorlar neyrontarining faolligi o rtad i.
26> rasm . 
R e tsip ro k
tormozlanish (Ch. Sherrington 
b o ‘yicha,1897).
A - oyoqlarning holati
(o 'n g oyoq bukilgan, chap
oyoq yozilgan);
B ~ torm o zla n ish n in g
taxmin qilingan mexanizmi
(bukuvchi muskulga borgan
qo ‘Zg 'dish bir VOqttling O 'Zida
R f w f t o u U m a y r a n
R enshou h ujayrasi orqali
yozuvchi m uskullar m oto
• 
neyronini tormozlaydi).
Yom
-
orqa m iyadagi
yozuvchi muskullar markazi,
B u K iw c h iia i 
Bm - bukuvchi muskullarning
'
orqa miyadagi markazi, Yo
-
y o z u v c h i 
m uskullar,
B - bukuvchi muskullar.
67

---

M usbat ketm a-ket induksiyada torm ozlangan m arkaz qo ‘zg‘aladi, manfly ketma- 
k e t induksiyada esa aksincha b o ‘ladi.
Dominanta.
D om inanta s o ‘zi rus olim i A. A. U xtom skiy tom onidan 1923-yiIi 
fiziologiya faniga kiritilgan. M arkaziy nerv tizimida qaysidir bir nerv markazi boshqa 
m arkazlardan faoliyatda ustunlik, y a ’ni dom inantlik qiladi.
D om inant m arkaz yuqori q o ‘z g ‘aluvchanlikka ega b o iib , tu rg ‘un va davom li 
q o ‘z g ‘algan b o ‘Iadi. D om inant m a rk a z o ‘zidan kuchsizroq q o ‘zg‘algan markazlardan 
q o ‘z g ‘alishni o ‘ziga tortib olish x u susiyatiga ega. N atijada dom inant m arkaz bilan 
b o g ‘liq funksiya kuchayadi. M asalan, och hayvon ovqatlanayotganda terisining 
xohlangan jo y i elektr toki bilan q o ‘z g ‘atiisa, o g ‘riqdan qochish o ‘m igaovqatlanishni 
tezlatadi. Ekzogen endogen va su n ’iy dom inantlar boMishi mumkin. Sovuq sharoitda 
b a q a la r o rq a o y o q la rin i ta n a sig a ilo ji boricha y o p ish tirib o lish ad i. Shunday 
sh aro itd a baq ag a h ar qanday tashqi ta ’sir oyoqlarini yanada kuchliroq bukishiga 
olib k eladi. Buni ekzogen d om in an ta d e b ataladi.
B a h o r o y larid a jin s iy g o rm o n la r t a ’sirid a erkak b aqalar oldingi oyoqlari bilan 
u rg 'o c h ila m i quchoqlash refleksi kuchayadi. Shunday holatda baqa terisi ta 'sirlansa 
him oyalanish o ‘m ig a d o m inant q u ch o q lash refleksi kuchayadi. Bunday dom inant 
h o la t jin s iy g o rm o n la m i oldin g i o y o q la rid ag i m uskullam i boshqaruvchi nerv 
m a rk a zig a ta ’siri natijasid a kelib chiqadi. B uni endogen dom inanta deb ataladi.
B osh m iy ay arim sharlar p o ‘stlo g ‘ining oldingi oyoqni harakatlantiruvchi qismi
68

---

o 'z g a rm a s tokni anodi bilan ta ’sir qilib, s u n 'iy d o m inantani keltirib c h iq arish
mumkin. Shunday holatda xoh lagan oyoqni q o ‘z g ‘a tilsa o ‘ziga xos javob reaksiyasi 
kelib chiqm asdan anod toki ta ’sir qilayotgan o ld in g i oy o q harakatga keladi.