O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Umumiy oxirgiyo
7. O rganizm ning turli ja v o b reaksiyalarim kelib ch iq ish id a 
o rq a m iyaning b ir guruh m otoneyronlari ishtirok etad i. B u holatni Ch. S herrington 
harakat reaksiyalarining «umumiy oxirgi y o lli» d e b atadi. O rq a m iyaning b ir g u ru h
m otoneyronlari turli xil reflekslam i am alga o sh ish id a qatnashadi. M asalan, y u rish , 
m a ’lum b ir ta n a h o la tin i ush lab tu rish , h im o y a la n ish reak siy alari b ir g u ru h
m o to n e y r o n la r is h tir o k id a y u z a g a k e la d i. B u l a r n in g b a rc h a s i b ir g u r u h
m otoneyronlar bir nechta refleks yoyi tarkibiga kirishini k o ‘rsatyapti. Ch. Sherrington 
umumiy oxirgi yo ‘l tarzini oddiy voronkaga o ‘xshatgan. Voronkaning keng qism idan 
axborot ktrib to r qism idan chiqib ketadi.
M arkaziy nerv tizim ida sezuvchi n e y ro n la m in g harakatlantiruvchi n ey ro n d a n
5 m arta k o ‘pligi um um iy oxirgi y o ‘l ta rzining m o rfo lo g ik asosi hisoblanadi. N e rv , 
m arkaz bilan bog‘liq a ’zoningehtiyojidan kelib ch iq ib m a rk a z o ‘zining funksiyasini 
o ‘zgartirishi m um kin. N erv m arkazining bu x u su siy atin i A . B ets «plastiklik» d e b
atadi. A gar itni o peratsiya qilib diafragm aga v a o y o g ‘ iga borgan nervlari k esilib
almashtirib tikilsa, y a ’ni diafragma nervining m arkaziy qism i oyoq nervining periferik 
qism iga va oyoq nervini diafragm a nervining p eriferik qism iga ulansa, m a’lum v a q t 
o ‘tgandan keyin diafragm a v ao y o q n in g h arak a ti toM atiklanadi. Demak, d iafragm a 
va oyoq harakatini boshqaruvchi n erv la m in g m a rk a zla ri o ‘z funksiyalarini u la r 
bilan b o g ‘liq a ’zo lar ehtiyojiga sozladilar.
I l l
M A R K A Z IY N E R V T I Z I M I (X U S U S IY Q ISM )
M arkaziy nerv sistem asi yagona va p u x ta m ex a n iz m b o ‘lib, ishlaydi. Shu tufayli 
odatdagi fiziologik sharoitda turli ta ’sirla rg a ja v o b a n organizm k o ‘rsata d ig a n
reaksiyalar xulq-atvor (yurish-turish)ning integratsiyalangan yaxlit butun ak tlarig a 
o ‘x shaydi. S hunday h a r b ir a k td a uch k o m p o n e n t: 
sensor (sezuvchi), m otor
(ha ra ka tla n tiru vch i)
v a
veg eta tiv
k o m p o n e n t l a r n i a j r a tis h m u m k in . 
R etseptorlardan m arkaziy nerv sistem asiga im p u islar kelishi sensor kom ponentini 
t a ’m in la y d i, m o to r k o m p o n e n tn i s k e le t m u s k u l la r i y u z a g a c h iq a r a d i v a
m oto n ey ro n lam in g im pulslari b o sh q a ra d i, v e g e ta tiv kom p o n en t ichki a ’z o la r
faoliyatini, tomirlar diam etri, m oddalaralm ashinuvi v a g a v d a to ‘qimalari funksiyalari 
h o la tin i b o sh q a rilish d a n iborat. O rg a n iz m n in g s e n s o r va m o to r fu n k siy alari 
k o ‘pincha birlashtirilib, 
somatik funksiyalar
d e b atalad i.
M a rk a z iy n e rv tiz im in in g f u n k s iy a la r in i te k s h ir is h u su lia ri.
Olib tashlash (ekstirpalsiya) va qirqib qo'yish.
M ark aziy nerv sistem asin in g
turli qism lari olib tashlash (ekstirpatsiya) va q irq ib q o ‘y ish usuliari eksperim ental- 
fiziologik tadqiqotlarda qadim dan qoMlanib k elay o tg a n usullardir. U lar bosh m iy a
bilan orqa m iyadagi har xil bo'lim lam in g funksional aham iyati to ‘g*risida bir q a d a r
69

---

m a’lumot beradi va o ‘tk ir tajribalardan ham, xronik tajribalarda ham qoMlanaveradi. 
S h u u su lla rd a n f o y d a la n ib , f iz io lo g o p e r a ts iy a d a n k e y in m a rk a z iy n e rv
■sistemasining qaysi fiin k siy alari y o ‘qolishini va qaysi funksiyalari saqlanishini 
bilib oladi.
M iyani k o ‘n d a la n g g ig a q irq ib m arkaziy nerv sistem a sin in g yuqoriroqdagi 
q ism lari funksiyasi h a m o ‘rg a n ila d i. M asalan, m a rk a z iy nerv sistem asining 
pastroqdagi b o ‘lim larid an a jra tilg a n (uzunchoq m iya sohasidan qirqilgan) bosh 
m iyaning elektr fao llig in i v a ajratilgan (oraliq m iya sohasidan qirqib qo ‘yilgan) 
katta yarim sharlam i e le k tr faolligini F. Brem er o ‘rgangan.
O lib tashlash v a q irq ib q o ‘yish usullari - m arkaziy nerv tizim idek m urakkab va 
n o z ik tu z ilg a n m e x a n i z m g a t a ’s ir e tis h n in g g ‘ o y a t q o ‘p o l u s u lla r id ir . 
E ksperim entator bu u sulni ta tb iq etganda b ir qancha h o d isalarg a duch keladi, ana 
shu hodisalar o p era tsiy a d an k eyin kuzatiladigan n atija lam i baholashda to ‘sqinlik 
qiladi. Dastlabki kunlarda operatsion jarohat (to'qim alam ing kesilishi, yallig‘lanishi, 
o g ‘riq) markaziy nerv tiz im in in g funksiyalarini susaytiradi. Keyinchalik m iyaning 
qirqilgan yoki olib ta sh la n g a n jo y id a yam oq to ‘q im asi o ‘sib, tevarak-atrofdagi 
nerv to ‘qim asiga sa lb iy t a ’s ir k o ‘rsatadi. M asalan, k atta yarim sharlam ing ayrim
q ism lari o lib ta sh -
Bosh miya la n g a n d a
Miyacha
Bo'yin
chigali
Orqa
miya
O'rta
nerv
Tirsak 
’ nervi
.B ilak
nervi
y a m o q
h o s il b o ‘lis h i va 
u n in g sa lb iy ta ’sir 
k o ‘rsa tish i sa b a b li 
b a ’z a n
tu tq a n o q
(epilepstya) tutadi.
28-rasm . Markaziy 
va periferik nerv 
tizimlari.
Son
nervi
70

---

M iyaning katta qismlarini o lib ta sh la sh bilan bir q ato rd a n e rv m arkazlariga 
m ahalliy (cheklangan) shikasty etk azish ham qoMlaniladi. Ilgari sh u m aqsadda igna 
san ch ish y o k i skalpel urish k a b i m e x a n ik sh ik a stla r y e tk a z ila d i. H o zir nerv 
m arkazlariga shikastyetkazish uchun m iyaga ingichka elektrodlar kiritilib, o ‘zgarmas 
to k b eriladi va to ‘qim alar shu ta riq a e lek tro liz y o ‘li bilan y em irilad i. S huningdek, 
m iyaning turli boMaklari m uzlatib q o ‘y iladi yoki te rm o k o ag u ly a tsiy a qilinadi. 
M arkaziy nerv sistem asining k ic h ik b ir qism iga shikast y e tk a z ish uchun, yana 
tashqaridan kuchli flzik omil aniq y o ‘naltiri!adi, shu om il ta ’s irid a n erv sistem asi 
yemiriladi.
M arkaziy nerv tizim ining m u a y y an qism larini yem irish u ch u n rentgen nurlari 
yoki ultratovush tebranishlari b ir n e c h a kam bar qalin tutam q ilin ib , b ir nuqtaga 
y o ‘n altiriladi. Shu m aqsadda re n tg e n naychalari yoki u ltra to v u sh generatorlari 
hayvon boshi tepasida shunday jo y la sh tirilad ik i, ulardan ch iq ay o tg an elektr nurlari 
yoki ultratovush tebranishlari q u w a tli b o ‘lib, va tor bir n uqtaga y o ‘nalib , m iyaning 
m uayyan b ir nuqtasida to ‘planadi. M iy a to ‘qim asining b ir k u b m illim e tr va hatto 
undan ham kichikroq b o ‘ lagiga sh u ta riq a yetkazish m um kin.
U ltratovush ta ’siriga mielin p a rd a la ri k o ‘proq s e z g irb o ‘ladi, sh u sababli nerv 
y o ‘llariga shunday ta ’sir etiladiki, u n d a nerv hujayralari shikastlanm aydi.
M arkaziy nerv tizim ining an iq m uayyan qism larini y e m irish uchun kuchli 
sinxrotsiklotron yordam ida olingan p ro to n nurlanishining k a m b a r tutam lari ham 
q o ‘lla n ilg a n (tu tam n in g d ia m e tri q ild a y ingich k a b o ‘lish i m u m k in ). P roton 
nurlanishini m a’lum jadallikda b o ‘lg a n d a teri va suyak to ‘qim asi shikastlanm agani 
holda shu nurlanishga anchagina s e z g ir n erv to ‘qim asi y em irilav e rad i.
M iyaning turli qism larini o lib ta sh la sh , nerv y o ‘llarini q irq ib q o ‘y ish va ayrim
nerv m arkazlarining yolg‘iz o ‘zini yem irish usullari hayvonlar ustidagi tajribadagina 
emas, odam da neyroxirurgiyaklinikasida davolash tadbirlari sifatida ham qoMlaniladi. 
B u n d a y o p e ra tsiy a n in g n a tija la ri k o ‘p in c h a fiz io lo g iy a u c h u n ham m uhim
m a’Iumotlar beradi.