O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ta'sir elish usuli.
Elektr bilan t a ’sir etish.
E le k tr bilan ta ’sir etish m eto d ik asi m arkaziy nerv 
sistem asining funksiyalarini te k sh irish d a asosiy usullardan b in h iso b lan ad i. Bosh 
m iya k atta yarim sharlari po‘s lo g ‘in in g m uayyan qism larig a k u c h s iz elektr toki 
berilganda hayvonlam ing turli h a ra k a t reaksiyalari yuzag a c h iq ish in i 1870-yilda 
Frintch bilan G itsig, so ‘n gra V . Y a. D anilevskiy, V. M. B e x te re v va boshqa k o ‘p 
tadqiqotchilar k o ‘rsatib berishdi. K a tta yarim sharlam ing m u a y y an qism iga t a ’sir 
etish y o i i bilan ayrim muskul g u ru h larin i qisqartirish va h atto b ir m uskulning 
yakka qisqarishlarini yuzaga ch iq arish m um kin.
E lektr bilan ta ’sir etish usuli h ay v o n lar ustidagi ta jrib a d a sin a b k o'rilgach, 
odam dagi neyroxirurgiya operatsiy alari ham tatbiq etildi. X iru rg sh u m etodikadan 
foydalanib, bosh m iya p o ‘stlog‘in in g tu rli qism lari qanday fu n k sio n al aham iyatini 
aniqlaydi. Bunday operatsiyalar v aq tid a bem or mahalliy o g ‘riqsizlantirish sharoitida 
b o 4 lib, es-hushi saqlangani uchun e le k tr bilan ta ’sir etish v a q tid a qanday sezgilar 
kelib chiqayotganini aytib bera o la d i. E lektrodlar katta yarim sh a rla r p o ‘st!og‘ining
7/

---

qaysi q is m ig a q o ‘yilishiga qarab, o d am gavdasining turli qism larida issiq, sovuq, 
sanchish, jim irla sh sezgilarini, shuningdek, y o ru g lik , tovush, hid sezgilarini payqab 
oladi. S e z g i x arakteri 
m odalligi
m iy an in g t a ’sirlanadigan jo y ig a b o g ‘liq.
Kimyoviy t a ’sir etish.
M ark aziy n e rv sistem asining funksiyalarini o ‘rganish 
uchun k im yoviy ta ’sir etish usulini birinchi m arta I.M. Sechenov o ‘zining tajribasida 
ta tb iq e tg a n v a k o ‘ruv d o ‘m boq!ari so h a sig a NaCI kristalini q o ‘yib ta ’sir etilganda 
spinal reflek sla rto rm o z la n ish in i isb o t etgan.
O rq a m iy a bilan bosh m iy an in g tu rli qism lariga kim yoviy ta ’sir etish uchun 
k o ‘p ta d q iq o tla rd a h ar xil m oddalar, m asalan , tirishtiradigan m oddalar, n arkotiklar 
va shu k a b ila m in g m ahalliy ta ’siridan foydalaniladi. N eyrofiziologik tadqiqotlarda 
strix n ik y u b o rish usuli ayniqsa k en g q o ‘ llaniladi.
S hu m a q s a d d a sathi b ir necha k v a d ra t m illim etr keladigan b ir p archa filtr 
q o g ‘o z in i strix n in eritm asiga h o ila b , m iyaning ochilgan yuzasiga q o ‘yiladi yoki 
shu eritm ad a n b irtom chisi p o ‘stloq o stidagiyadrolargayoki m iyastvoligakiritiladi. 
Strixnin torm ozlovchi sinapslami zaharlab q o ‘yadi, shungako‘ra afferent impulslarga 
ja v o b an re fle k to r reaksiyalar kesk in d a ra jad a oshadi. D yusser-D ebarenn sensor 
fu n k siy alari jo y la sh ish in i aniqlash u c h u n
strixnik uzatish usulini
ta tb iq etgan. 
K atta y a rim sh a rla r p o ‘stlog‘ining m u a y y a n b irq ism i zaharlanganda yoki strixnin 
eritm asi k o ‘ru v d o ‘m boqlarining turli q ism lariga kiritilganda m iyaning strixnindan 
zaharlangan qism lariga impuls y uboradigan teri boMaklaridan tagtil sezgirlik oshadi.
S o ‘nggi yillarda markaziy nerv tizim iga turli moddalami kiritish uchun 
elektroforez
mikroinyeksiyasi
degan usul qoM lanilm oqda. Tekshiriladigan nerv m arkaziga shu 
m aq sad d a tekshiriladigan eritm a to ‘ldirilgan ju d a ingichka m ikropipetka kiritiladi. 
P ip etk a te sh ig i ju d a to r b o ‘lgani u chun yuza tortish kuchlari eritm aning qaytib 
chiqishiga to ‘sqinlik qiladi; shu sababli m oddani to ‘qimaga kiritish uchun elektroforez 
usuli q o ‘llaniladi. M ikropipetkaning k en g ro q tashqi uchiga bir elektrod kiritiladi, 
pipetk an in g ikkinchi uchi esa g av d a y uzasiga taqaladi. Kuchsiz o ‘zgarm as tokni 
elektrodlardan o ‘tkazib, pipetkaga toMdirilgan modda eritmasi to ‘qim aga qiritiladi. Bu 
m o d d a k a tio n b o ‘lsa, m ikropipetkadagi elektrod anodga ulangan taqdirdagina u 
(m odda eritm asi) to ‘qimaga kiradi. M od d a anion bo‘lsa, mikropipetka ichidagi elektrod 
k atodga u la n g an taqdirdagina u (m o d d a eritm asi) to ‘qim aga kiradi.