afferent im pulslar k elib
tu rish ig a qaram ay, hayvon c h u q u r uyqu holatiga kiradi.
B unday operatsiyadan k e y in hayvon uzluksiz uxlab, tashqi ta ’sirlarga reaksiya
k o ‘rsatm aydi d esa boMadi. K atta yarim sharlar va p o ‘s tlo g ‘ining norm al ishlashi
m iya o ‘zanining retik u ly ar form atsiyasi va talam usning nospetsifik yadrolaridan
tonuslovchi, faollashtiruvchi im pulslar kelishiga anchagina bo g ‘liq ekanligi shu
bilan isbotqilinadi.
B ir qancha m a ’lu m o tlar
shundan dalolat beradiki, h a r xil afferent ta’sirlarda
retikulyar tizim h u ja y ra larin in g turli guruhlari faollik holatig a keladi, shu tufayli
retikulyar form atsiya k atta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga b ir x ild a faollashtiruvchi ta ’sir
k o ‘rsatm aydi. M asalan, o v q a t reflekslarida retikulyar form atsiya va katta yarim
sharlar p o ‘stlog‘ining e le k tr reaksiyalari hayvonning him oyalanish reaksiyasida
kuzatiladigan elektr rea ksiyalaridan katta farq qilishi P. K. A noxin laboratoriyasida
k o ‘rsatibberildi.
K o‘tariluvchi faollashtiruvchi retikulyar formatsiyaning faoliyatini organizmning
ham m a retseptorlaridan k elu v ch i im pulslar saqlab turadi, chunki talam usga im puls
yetkazib beradigan afferen t tolalardan retikulyar form atsiyaga bir talay kollaterallar
chiqadi. Bundan tash q ari, retik u ly ar form atsiyaga m iyachadan, p o ‘stloq ostidagi
gangliylardan, lim bik sistem a d an va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idan
im pulslar
kelib turadi. R etikulyar fo rm atsiy a katta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘iga katta ta ’sir
k o 'rsa tish va uning fa o llik d arajasini saqlab turish bilan birga, o ‘zini ham m iya
p o ‘stlog‘id*n kehiv ch i im p u lsla r doim o idora etib turadi.
R e tik u ly a r f o r m a ts iy a p o ‘stlo q o stid a g i y a d r o la r g a va g ip o ta la m u sg a
cham barchas b o g ‘liq. R e tik u ly ar form atsiyaning o ‘rta m iyadagi b a ’zi qism lariga
ta ’sir etilganda, x u d d i,
shun in g d ek , gipotalam usning d orsal qism i, p o ‘stloq osti
yadrolari va lim bik s is te m a ta ’sirlanganda hayvonning xulq-atvoriga bevosita
aloqador bo‘lgan b a ’zi o ‘xshash effektlar kelib chiqishi buning dalilidir. Kalamushlar
bosh m iyasining turli so h a lari - gippokam p, gipotalam usning dorsal qismi va o 'rta
m iyaga elektrodlam i su ru n k asig a kiritib q o ‘ygan J. O ld s tajribalari favqulodda
ibratlidir. Elektrodlar stim ulyatorga ulab q o ‘yilgan. K alam ush richagni oyoq panjasi
bilan bosib stim u ly ato m i ishga sola olardi. K alam ush richagni tasodifan bosib
m iyaning m uayyan stru k tu ra la rid a qisqa m uddatli ele k tr
tebranishini vujudga
keltirg ach , rich ag n i m u n ta z a m bosib, o ‘z m iyasining m arkazlariga ta ’s ir eta
boshlaganligi ek sp e re m e n td a m a ’lum b o ‘Idi. E lektrodlar gipotalam usning dorsal
qism i yoki o ‘rta m iy a n in g retik u ly ar form atsiyasiga yaxshi joylashtirilgan b o ‘lsa.
kalam ush boshqa h ar q a n d a y faoliyatdan vos kechib va ovq at bilan ishi bo 'lm ay
ric h a g n i s o a tig a 8 0 0 0 m a rta g a c h a b o s a v e rd i. E le k tro d la r b o sh m iy a n in g
yuqoriroqdagi b o ‘lim larig a joylashtirilganida o ‘z ig a -o ‘zi ta ’sir etish chastotasi
kanw ydi. Bu tftjribalarga aso slan ib , hayvon m iyasining m uayyan strukturaiariga
ta ’sir etilganda q an d a y d ir m u sb at reaksiyalar kelib chiqadi, ulam i shartli ravishda
«qanoat» yoki « rohat reaksiyalari» deb atashadi.
E lektrodlar g ip o ta la m u sn in g m edial qism ida turgan b o ‘lsa, o ‘ziga-o‘zi
ta sir
etish chastotasi h a y v o n n in g tajribadan oldin och b o ‘lganiga yoki m iriqib ovqat
yeganiga qarab o ‘z g a rd i. E lektrodlar gipotalam usning lateral qism iga kiritilgan
98
b o ‘Isa, o ‘ziga-o‘zi ta’sir etish chastotasi jinsiy g o rm o n la r k iritilgach kuchayib,
kastratsiya (bichish)dan keyin kam aydi. 0 ‘ziga-o‘zi ta ’sir etish tajribalaridayuzaga
chiqadigan reaksiyalar ovqat reflek slarig a yoki shartsiz jin s iy reflekslarga bog‘liq
ekanligi yuqoridagi m a’lum otlardan k o ‘rinib turibdi. B u re flek slar katta yarim
sh a rla m in g
lim bik tizim i, p o ‘stlo q ostidagi y adrolar, re tik u ly a r form atsiya va
g ipotalam us ishtirokida yuzaga keladi.
E lektrodlar oraliq m iyaning d o rsal qism iga yoki g ip o ta la m u sn in g ventro-m e-
dial yadrosiga kiritib q o ‘yilganda boshqacha reaksiyalar ro ‘y berdi. Bu holda hayvon
bir m arta o ‘ziga-o‘zi ta ’sir etgach richagga tegmaydigan b o ‘lib, qoldi. Bunday ta’sir
salbiy em otsiyalarga sabab bo‘ldi. M ushuk m iyasining shu so h a sig a ta ’sir etilganda
u g ‘azabga kelib, yonidagi hayvonlarga chovut solaverdi.
Retikulyar form atsiya oraliq m iya m arkazlari, p o ‘stloq o sti yadrolari va limbik
sistem a bilan birgalikda x u lq-atvom ing shartsiz reflektor, in stin k tiv reaksiyalarini
y u z a g a chiq arish d a q atn ash u v i y u q o rid ag i ta jrib a la rd a n k o ‘rin ib turibdi. Bu
rea k siy alam in g yuzaga ch iq ish i n atija sid a o rg an izm n in g
h ay o t uchun muhim
ehtiyoj lari qondiriladi,bu ehtiyojlar esa hayvonlarxulq-atvorining rag ‘batlantiruvchi
(m otivatsiya) sabablari sifatida m uhim dir. Ammo p o ‘stloq o stidagi yadrolarga yoki
m iya o ‘zaniga ta ’sir etish ustidagi tajribalarga m iyaning shu boMimlari xulq-atvorda
hal qiluvchi ahamiyatini isbot etadigan dalil deb qarash yaram aydi, chunki markaziy
nerv sistem asining pastroqdagi b o ‘lim lari yuzaga ch iq arad ig an reaksiyalarni katta
yarim sharlar p o ‘stlog‘i nazorat q ilib turadi.
O d a m d a m u ra k k a b n erv fu n k s iy a la ri k a tta y a rim s h a r la r p o ‘s tlo g ‘iga
k o ‘chganligi, y a ’ni
Dostları ilə paylaş: