O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

-ganglioblokatorlar(gpVsori\y
va boshqalar) 
ta ’sirida atsetilx o lin g a sezuvchanligidan m ahrum b o 'Ia d i.
A tsetilxolin v a a d re n a lin yoki noradrenalin o x irg i ap p aratlardagina em as, 
parasim patik v a s im p a tik nerv tolalarida ham to p ilg an . M asalan, sayyor nerv 
tolalariga elektr to k i b ilan ta ’sir etilganda atsetilxolin topildi, sim patik nervlarda esa 
adrenalinsim on m o d d a (noradrenalin b o ‘lsa kerak) b orligi aniqlandi.
G . Deyl n erv to la la rin in g oxirlarida qanday m e d iato r hosil boMishiga qarab, bu 
tolalami 
xolinergik
v a
adrenergik
tolalarga ajratishni ta k lif etdi. Barcha parasimpatik 
nervlar, p reganglionar sim patik tolalar, shuningdek, postganglionar sim patik tolalar 
(bular ter bezlarini innervatsiyalab, muskullaming tomirlarini kengaytiradi) 
xolinergik
tolalar
hiso b lan ad i. U la m in g nerv oxirlarida atsetilx o lin hosil boMadi. Y uksak 
haroratda te r c h iq a rtira d ig a n va skelet m uskullarining tom irlarini kengaytiradigan 
tolalardan b o sh q a p o stg an g lio n ar sim patik to lalam in g ham m asi 
adrenergik tolalar
hisoblanadi. A d re n e rg ik to lalam ing oxirlarida noradrenalin hosi! bo'Iadi.
N ervlardan m a h ru m b o ‘lgan a ’zolam ing tegishli m ediatorlarga sezuvchanligi 
v eg e ta tiv n e r v la r q ir q ilg a c h va aynib q o lg a c h o sh ib k etad i S im p atik nerv 
slstemasidan innervatsiyalangan har b ira ’zo: yurak, m e ’da, ichak, tomirlar, k o ‘zning 
r a n g d o r p a r d a s i v a s h u k a b i la r s im p a tik n e r v l a r d a n m a h ru m q i l i n s a
(desim patizatsiya), ad re n a lin g a va noradrenalinga o rtiq d arajada sezuvchan b o 'lib
q o la d i. X u d d i s h u n in g d e k , a ’zo p a ra s im p a tik n e rv la rd a n m ahrum q ilin sa ,
140

---

a tse tilx o lin g a o rtiq d a ra ja d a se zu v c h an b o ‘ lad i. N e r v d a n m ahrum q ilingan 
(denervatsiyalangan) to ‘q im alam ing ortiq d arajad a se z u v c h an lik sabablaridan biri 
shuki, to 'q im a lard a ad ren alin n i parchalaydigan fe rm e n t (am inooksidaza) yoki 
atsetilxolinni parchalaydigan ferm ent (xolinesteraza) k am ayadi.
T o ‘qim a va a ’z o la rn in g vegetativ innervatsiyasi.
Vegetativ innervatsiyaning ahamiyati.
A v to n o m n e rv tizim ining vazifasi 
periferik a ’zolardagi, shuningdek, m arkaziy nerv sistem asidagi m odda almashinuvi, 
q o ‘z g ‘aluvchanlik avtom atiyani boshqarishdan iborat. A vtonom nerv tizimi to ‘qim a 
a ’zolam ing fiziologik holatini boshqarib va o‘zgartirib, ulam i butun b ir organizmning 
shu paytdagi faoliyatiga m oslashtiradi.
A ’zolam ing ishlash sharoitiga qarab, ularga av to n o m n erv tizim i tuzatuvchi 
yoki ishgatushiruvchi ta ’sir k o ‘rsatadi. A ’zo av to m atiy ali boMib, uzluksiz ishlasa, 
sim patik va parasim patik nervlar orqali keluvchi im p u lslar esa a ’zo faoliyatini faqat 
k uchaytirsa yoki su sa y tirsa tu zatuvchi (
korreksiyalovchi
) t a ’sir ko ‘rsatdi, deb 
atashadi. A ’zo uzluksiz ishlam asa va unga sim patik y o k i parasim patik nervlar orqali 
keluvchi im pulslar a ’zoni q o ‘z g ‘atsa, bunda avtonom n e rv tizim i 
ishga solitvchi
ta ’sir ko ‘rsatdi, deb atashadi.
Qo ‘shaloq vegetativ innervatsiya.
A vtonom n erv tiz im id an innervatsiyalangan 
a ’zolam ing aksariyati shu tizim ning ikki b o ‘ lim iga - sim p a tik v a parasim patik nerv 
tizim iga b o ‘ysunadi. A ’zolarga vegetativ nervlar orqali k elu v ch i im pulslar ta ’sirida 
sh u a ’zo lar fao liy atin in g o ‘zg a rish i haqidagi m a ’lu m o tla r quyidagi ja d v a ld a
keltirilgan.
Sim patik va parasim patik b o 'lim la r k o ‘p gin a a ’z o la rg a qaram a-qarshi ta ’sir 
k o ‘rsatadi, y a ’ni funksional antagonistlar hiso b lan ad i. N e rv tizim m ing shu ikki 
b o 'lim i o ‘rtasidagi