O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

C hig'anoqdagi elektr h o d isa la r.
T a d q iq o tc h ila r c h ig 'a n o q n in g turli 
qismlaridagi elektr potensiallarini qayd qilishda 5 ta turli fenom enni aniqladilar.
U lardan ikkitasi-eshituv retse p to r hujayrasining m em brana potensiali va
345

---

endolim fa potensiali-tovush ta’siriga b o g ‘liq emas. Elektr hodisalaridan uchtasi -
ch ig ‘an o q n in g m ikrofon potensiali, y ig ‘indi potensiali va eshituv nervining 
potensiali-tovush ta ’sirida kelib chiqadi.
Eshituv retseptor hujayrasining m em brana potensiali, boshqa hujayralar kabi 
eshituv hujayralari membranasining ichki yuzasi tashqi yuzasiga nisbatan manfiy 
zaryadidan yuzaga keladi va uning kattaligi 70 mv ga teng. Endolimfa potensiali 
yoki koxlear potensiali parda kanalga b ir elektrodni kiritib, ikkinchi elektrodni 
yumaloq darchaga yaqinlashtirganda qayd qilinadi.
Chig‘anoqqa elektrodni kiritib, uni kuchaytirgich va radio kamayiga ulab, tovush 
bilan ta ’sir etilsa, radio kamayi tovushni aniq gavdalantiradi. 1930 yilda Uiver va 
Brey k a s h f etgan bu tajribadan shu n arsa anglashiladiki, ch ig ‘anoq tovush 
tebranishlarini aniq mos keluvchi chastotali elektr tebranishlariga aylantirib, mikrofon 
kabi ishlaydi. Shu tufayli, bu hodisa 
chig'anoqning mikrofon effekti
deb ataladi.
Juda kuchli tovushda va tebranishlarining chastotasi katta bo‘lganda, elektr 
tebranishlarining yozuvidagi nol chizig‘ining barqaror o‘zgarishi, ya ni potensiallar 
farqining o ‘zgarishi kuzatiladi, bu hodisa 
yig'indi potensiali
deb ataladi.
Eshituv sezgilari.
Inson tovush tebranishlar chastotasini 16-Gs dan 20000 Gs 
g ach a q a b u l q ila d i. Bu diap azo n 1 0 -1 1 aktavaga to ‘g ‘ri k elad i. Tovush 
tebranishlarining yuqori chegarasi insonningyoshiga bog‘liq boMadi, yoshi o ‘tgan 
sari pasayib boradi, shuning uchun qariyalar yuqori tonlami eshitmaydi.
Eshituv organining sezuvchanligi.
Eshituv organining sezuvchanligi arang 
eshitiladigan tovush kuchi bilan oMchanadi. Sekundiga 100 dan 3000 gacha 
tebranadigan tovushlami odam qulog'i maksimal darajadasezadi. Sekundiga 1000 
gacha va 3000 dan ortiq tebranishlarda eshituv organining sezuvchanligi keskin
darajada kamay ad i.
Adaptatsiya.
Quloqqa juda kuchli tovush uzoq ta’sir etsa, eshituv sezgilari 
pasayadi. Eshituv apparatining adaptatsiyasi shunda namoyon boMadi. Tovush 
kuchi qancha katta bo‘!sa, quloqning uzil-kesil sezuvchanligi adaptatsiya tufayli 
o ‘shancha kam boMadi. Adaptatsiya hodisalariningmexanizmi hali yetarli darajada 
o ‘rganilgan emas. Eshituv analizatorining markaziy bo‘g‘inlarida ro ‘y beruvchi 
jarayonlaridan tashqari, retseptor apparat, sozlanishining muayyan darajasi ham
ahamiyatlidir. 
_
V e stib u ly a r tizim. Vestibulyar tizim ko‘ruv va samotasensor tizimlar bilan 
birgalikda insonlarda tana harakati tezlashishi va sekinlashishi hamda boshning 
fazodagi holati o ‘zgarishi to‘g ‘risid ag i axborotlar asosida skelet inuskullari 
tonusining qayta taqsimlanishini ta’minlab, muvozanat saqlash imkoniyatini beradi. 
Tana harakati tezligi bir tekisda boMsa vestibulyar tizim qo‘zg‘amaydi.
V estibulyar apparat vestibulyar tizim ning chet tuzilm alari chakka suyak
piram idasidagi labirintda joylashgan.
L a b irin td a d a h liz (v estib u lu t) v a uchta yarim d o ira k a n allar (canales 
cem icircularis) bor. Labirintda vestibulyar apparatdan tashqari chig'anoq 
ham bor, unda esa eshituv retseptorlari joylashadi. Yarim doira kanallar uchta 
o ‘zaro perpendikulyarkengliklarda: yuqoridagi frontal, orqadagisi-sagittal va laterali
346

---

esa-gorizontal yo‘nalishlardajoylashadi. H ar bir kanalning oxiri kengaygan boMadi 
(ampula). Vestibulyar apparatda yana ikkita qopcha ham mavjud: sferik (sacculus) 
va elliptik (utrugulus). Ularning birinchisi chig‘anoqqa yaqin joylashsa, ikkinchisi 
esa yarim doira kanallarga yaqin joylashadi. Qopchalaming dahlizida otolit apparati 
joyiashadi: retse p to r hujayralarning to ‘p lan g an jo y i (ik k ilam ch i-sezu v ch i 
mexanoretseptorlar).
Q opcha b o ‘shligMga turtib chiquvchi retseptom ing bir qism i bitta uzun 
harakatchan tukcha va 60-80 ta bir-biriga yopishgan harakatsiz tukchalari boMadi. 
Bu tukchalar jelesim on membranaga kirgan boMadi, membrana esa karbonat kalsiy 
- otolitlardan tashkil topadi. Tukli retseptor hujayralarning q o 'z g ‘alishi otolit 
membranasini siljitib, tukchalami bukishi natijasida ro‘yobga chiqadi.