O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Ovqat yutish
m u ra k k a b koordinatsiyalangan reflektor ak t b o ‘hb, uning yuzaga 
ch iq ish id a o g ‘ iz b o ‘s h lig ‘i, halqum va q iz ¡lo ‘n gach b o sh qism ining k o pg m a 
m uskullari q atn ash ad i. O v q a t yutish akti ikki fazadan iborat: 1) ovqat luqmas! 
shakllanib, halqum b o ‘sh lig ‘iga yaqinlashtiriladi; 2) ovqat yutilib, halqum muskullari 
qisqaradi, ayni v aq td a ta n g la y pardasi k o ‘tariladi, h iq ild o q usti to g ayi (epiglottis) 
esa pastga tushadi. B u m exanizm ning birinchi qism i ixtiyoriy ravishda, ikkinchi 
qism i ixtiyorsiz sh a rtsiz re fle k s y o ‘l¡ bilan boshqariladi.
O vqat yutish a k tid a u ch lik nerv, til-halqum n ervi va adashgan nervnm g affe- 
re n t sistem alari q a tn a s h a d i. O v q at yutish m ark azi shu reflek to r aktm yuzag a
chiqaruvchi k o ‘p g in a y a d ro la m in g funksional birlashm asidan iborat.
Ousish
h a lk u m v a m e ’ d a r e t s e p t o r l a r i t a ’ s i r l a n g a n d a , s h u n in g d e k , 
v estibuloretseptorlar v a b o sh q a b a ’zi retseptorlar ta ’sirlanganda kelib chiquvchi 
reflektor aktdir. Shu retseptorlardan afferent tolalar orqah uzunchoq miyaga keluvchi 
im p u lslar u zu n ch o q m iy a d a g i, shuningdek, o rq a m iy a d ag . k o ‘pgm a effek to r 
neyronlarga b oradi. 
_ 
.
Refleks yo* li b ila n g in a em as, uzunchoq m iyaning q ism langa o sma, yallig lanish 
iarayonining ta ’sir etish i y oki k alla ichidagi bosim ning oshishi natijasida ham kishi 
qusishi m um kin. Q o n d a erig an m oddalar, m asalan, m ik ro b to kstnlan va te n ostiga 
kiritilganda q u stiru v c h i b a ’zi dorilar (apom orfin) qusish m arkaziga gum oral yo 1
bilan ta’sir etishi ham m um kin.
Ousish vaqtida m e ’d a g a kirish yo ‘li ochiladi, ¡chak m uskullan va me da devorlan
qisqaradi, qorin p re ssi v a diafragm a m uskullari, halq u m , hiqildoq, til va o g iz 
m uskullari q isq arad i, s o ‘lak v a k o ‘z yoshi chiqadi.
O usish vaqtida m a rk a z iy nerv sistem asidagi k o ‘p g in a m arkazlam m g holán 
o ‘zgaradi chunki u n d a m iy a o 'za n in in g retikulyar form atsiyasi ham qatnashadi. 
Retikulyar form atsiya k o ‘p m arkazlar bilan b og'langani uchun uzunchoq m .ya bilan 
orqa miyaning turli qism laridagi neyronlar faoliyatim funksional jihatdan birlashtiradi 
va kelishtiradi, y u q o riro q d a g i m arkazlam ing holatini o ‘zgartiradi.
Aksa urish
re flek s y o ‘ li bilan nafas chiqarishdan iborat m urakkab akt b o lib, 
uchlik nervning b u ru n d a g i retseptorlari ta ’sirlanganda k elib chiqadi. A ksa urish 
boshlanganda y u m sh o q tanglay k o 'tarilib , burunnm g ichki tesh.gin. berk.tadi, 
so ‘ngra nafas chiqarish m uskullari qisqarib, k o ‘k ra k b o ‘shhgMdag l bos.mni oshiradi,
shundan s o ‘ng, b u ru n te sh ig i to ‘satdan ochiladi va butun havo burun orqaU zo r 
berib chiqib, b urun s h illiq pardasiga ta’sir etayotgan m oddam ohb ketadi A ksa 
urish aktida til-halqum nervi, adashgan nerv, til osti nervi va b a ’zi spinal nervlam ing
afferent tolalari q a tn a sh a d i. 
............
A ksa urish k ab i 
yo ‘tal
ham him oyaviy nafas refleksi boMib, hiqildoq, kekirdak
(traxeya) va b ro n x la m in g shilliq pardasi ta ’sirlanganda kelib chiqadi. Aksa unshga 
q aram a-qarshi oM aroq, y o ^ a ld a burun teshigi b erk ilm ay d i, balk! o voz y o n g .

---

yum iladi. 0 ‘pkada zaru rb o sim v ujudga kelgach, o v o z y o r ig ‘i to ‘satdan ochiladi va 
ta ’sir etayotgan m oddani kuchli h avo oqim i o lib ch iq ad i. Y o ‘talish aktida, aksa 
urish aktidagi kabi, efferent to la la r qatnashadi, a ffe re n t sig n a lla r esa adashgan 
nerv tolalari orqali o ‘tadi.
Ko'zningpirpirashi
ham h im o y a refleksi b o ‘lib, k o ‘z n in g shox pardasi bilan 
konyunktivasi ta’sirlanganda k e lib chiqadi, bu p a rd a la r uch li nervning afferent 
tolalaridan innervatsiyalanadi. U lardan keluvchi im p u lsla r uzunchoq m iyada y uz 
n ervining harakatlantiruvchi y ad ro sig a o ‘tadi (y u z n e rv in in g tolalari ko ‘zning 
doiraviy muskulini innervatsiyalaydi), natijada k o ‘z q o v o q la ri yum iladi.
Y uqorida sanab o ‘tilgan b a rc h a reflektor ak tlard an ta sh q ari, uzunchoq m iya 
tevarak-atrofdagi olam da y o ‘l to p ish (o riy e n tiro v k a )g a v a m uskullar tonusini 
b o sh q arish g a im kon b era d ig an re fle k to r m e x a n iz m la rd a qatnashadi. Tegishli 
reflekslam iyuzagachiqaradigan afferent impulslari V -X II serebral nervlar(jumladan, 
v e s tib u ly a r n e r v la r) o r q a li, s h u n in g d e k , y u z , b o ‘y in , q o ‘I-oyoq va ta n a
muskullarining retseptorlaridan im puls o ‘tkazuvchi spinal n ervlar (orqa miya nervlari) 
orqali keladi.
Shu tariqa uzunchoq m iyasi bilan V aroliy k o ‘p rigi b u tu n q olgan bulbar hayvon 
tashqi ta'sirlarg a ja v o b an spinal hayvondan m u rak k a b ro q reaksiyalam i yuzaga 
chiqara oladi. Bu hayvonlarda b arc h a asosiy hayotiy fim k siy alar mukam m alroq 
m arkaz bilan birlashgan va k o ‘proq koordinatsiyalangan.
0 ‘r ta m iya. 0 ‘rta miyada to ‘rt tepalik yadrolari (u lar S ilviy suvyoMining ustida 
q o p q o q -te s tu m s o h a s id a jo y la s h a d i) , q iz il y a d r o ( n u c le u s ru b e r), k o ‘zni 
harakatlantiruvchi v a g ‘altak n erv lam in g y ad ro lari (u la r S ilv iy suv yo ‘lining ostida, 
o ‘rta m iyaning m arkaziy qism ida) va qora substansiya- su b stan tia nigra (o ‘rta 
m iya asosida) bor. T alam usga, k atta yarim sh arlarg a v a m iy ach ag a impuls olib 
boradigan barcha k o ‘tariluvchi y o 'lla r va uzunchoq m iy a b ila n o rq a miyaga impuls 
yetkazib beradigan tu sh u v c h iy o ‘lla r o ‘rta m iy a o rqali o ‘ta d i. U zunchoq miyadagi 
kabi, o ‘rta m iyada ham retikulyar form atsiya n eyronlari bor.