O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

uzunchoq miya m arkazlari
y u z a g a c h iq a ra d i. G a v d a v a z iy a ti 
reflek slarin in g k e lib chiqishida v e stib u ly a r a p p a ra t retseptorlaridan va b o ‘y in
m uskullarining proprioretseptorlaridan keluvchi afferen t im pulslar katta aham iyatga 
ega.
Uzunchoq miyaning tonik reflekslarida labirintlarning ishtiroki.
T o n ik
reflekslarda labirintlarning ahamiyati borligini R. M agnus bilan A. de-Kleyn quyidagi 
tajrib ad a k o ‘rsatib berishdi. D ese re b ratsiy ala n g an hayvonning b o ‘ynig a g ip s li 
boylam shunday kiygizildiki, hayvon b oshi ta n a s ig a n isbatan doim o b ir v az iy a td a 
tu rav erd i va sh u ta riq a , b o 'y in m u sk u lla rin in g p ro p rio re tse p to rla ri ta ’s irla n a
olm aydigan q ilib q o ‘yildi. S o ‘n g ra h a y v o n ik k a la ch a k k asid an o ‘tu v c h i o ‘q 
tevaragida aylan tirib turildi. H ayvon o rq a to m o n in i p astg a qaratib yotsa, y o zu v c h i 
m uskullar to nusi m aksim al darajaga y etdi; h a y v o n orq asin i yuqoriga q ilib y o tsa , 
yozuvchi m uskullar tonusi kamaydi. Bu ho ld a gav d ad ag i ham m a qism lam ing nisbiy 
vaziyati o ‘zgarm agani holda faqat o g ‘irlik k u c h in in g g av d ag a nisbatan y o ‘n a lish i 
o ‘zg ard i, b u n d a n anglash ilad ik i, to n ik r e fle k s y e rn in g to rtish y o 'n a lis h in in g
o 'z g a ris h ig a s e z g ir retse p to rla rd a , y a ’n i v e s tib u ly a r ap p a ra t re ts e p to p la rid a
boshlanadi.
D arhaqiqat, bu ta jrib ala r d esereb ratsiy alan g an , labirintlari yem irib q o ‘y ilg a n
h a y v o n la r u s t i d a q ilin s a , u la r a y l a n t i r i l g a n d a to n u s ta q s im o ti h e c h b i r
o ‘zgarm aydi.
Uzunchoq miyaning tonik rejleks/ari bo 'yin muskullariproprioretseptorlarining
ishtiroki.
L abirinti yem irilgan hay v o n lar b o s h in in g vaziyati tanasiga n isb a ta n
o ‘zgartirilsa, to n ik reflekslam i aniqlash m um kin. B osh n in g tanaga nisbatan v aziyati 
o 'z g a rg a n d a b o ‘yin m uskullarining p ro p rio re tse p to rla ri ta ’sirlanadi, shu sa b a b li 
h ar x ir m uskul guruhlaridagi tonus refleks y o 'l i b ila n qayta taqsim lanadi. B o sh
orqaga engashtirilganda oldingi oyoqlam i y o zu v ch i m uskullar tonusi oshib, keyingi 
o y o q la rn i y o z u v c h i m u s k u lla r to n u s i k a m a y a d i. B o sh k o ‘k ra k q a f a s i g a
en g ashtirilganda oldin g i va keyingi o y o q la rd a g i m u sk u llar tonusin in g te s k a ri 
o'zgarishlari r o 'y beradi. Bosh burilganda m u sk u lla r to nusi quyidagicha o ‘z g a ra d i: 
bosh qay to m o n g a burilgan b o ‘I sa, o ‘sh a to m o n d a g i oldingi oyoqni y o z u v c h i 
m uskullar tonusi v a qaram a-qarshi to m o n d ag i o y o q n i bukuvchi m uskullar to n u si 
oshadi. B unday reflek slar bo ‘yin m u sk u llarin in g proprio retscp to rlarig a b o g ‘ liq; 
o rq a m iya b o ‘y in segm entlarining o rq a ild iz la ri q irq ib q o ‘y ilsa, to n u s q a y ta
taqsim lanm aydi.
Y u q o rid a ta s v ir etilgan tonik re fle k s la r d esereb ra tsiy a la n g a n h a y v o n la rd a
yaxshiroq k o 'rin a d i, ularda m iyaning y u q o riro q d a g i boMimlaridan keluvchi p u ls la r 
manzarani murakkablashtirmaydi. Y angi tugMlgan b olalarda miyaning yuqoriroqdagi 
boMimlari kasallan g an , masalan, m iyaga q o n q u y ilg a n yoki bosh istisqosi k e lib
c h iq q an b o ‘lsa , h a q iq iy d e s e re b ra ts iy a n a m o y o n b o ‘ lad i, b u n d a y h o l l a r d a
y u qoridagicha re flek slar kuzatilgan. M iy a sig a qo n quyilib, gavdasin in g y a rm i 
falajlangan, y a ’ni 
gemiplegiya
b o ' Igan k atta y o sh li kishilarda ham b a ’zan s h u n d a y
reflekslar kuzatiladi.
O p eratsiy a qilin m ag an norm al h a y v o n d a h a m m u sk u llar tonusi y u q o r id a
91

---

aytilganga 
0
‘x shash q a y ta taqsim lanadi. M ushuk boshi tepasida b ir parcha g o ‘sht 
ushlab turilsa, b oshini k o ‘taradi, ayni v aq td a oldingi oyoqlari yoziladi, keyingi 
oyoqlari bukiladi v a m ushuk sakrash uchun qulay vaziyatni oladi. M ushukning 
boshi oldiga ta re lk ad a sut q o 'y ilsa , u boshini engashtiradi, shunga ko ‘ra oldingi 
oyoqlari picha b ukiladi va keyingi oyoqlari picha y oziladi; m uskullar tonusining 
shunday qayta ta q sim lan ish i natijasid a m ushuk sutni icha boshlaydi. Sichqon 
qitir-q itir q ilg a n d a m u sh u k boshini o ‘ngga bursa, shu harakat tufayli m ushuk 
gavdasining o ‘n g to m o n id ag i yozuvchi m uskullar tonusi oshib (bu esa eng yaxshi 
tayanch beradi), qaram a-q arsh i tom ondagi yozuvchi m uskullar tonusi kam ayadi. 
T o n u sin in g b u n d ay q a y ta taqsim lanishi chap to m o n d a g i o y o q lam in g yan ad a 
harakatlanishiga va b in o b a rin tananing o ‘ngga, y a ’ni sichqon o ‘tayotgan tom onga 
burilishiga im kon beradi.
M agnus aniqlagan qonuniyatlar odam sport va gim nastika mashqlarini bajargan 
vaqtda ham kuzatiladi; bu qoniniyatlam i to ‘g ‘ri tatbiq etish k o ‘proq ratsional m ashq 
qilish uchun aham iyatli. S port fiziologiyasining «boshning yetakchi ahamiyati tarzi» 
d e g a n p r in s ip i o ‘ s h a q o n u n iy a tla r g a a s o s la n a d i. B u n g a m u v o fiq , g a v d a
harakatlaridan ilgari b o sh tegishlicha harakatlansa, g av d a harakatlari osonlashadi. 
Bosh tegishlicha harakatlanganda tana va q o ‘l-oyoq m uskullarining tonusi muayyan 
harakatni bajarish uchun eng maqbul tarzda taqsim lanadi. M asalan, konki uchganda 
yugurish yoM kalarida b u rilish vaqtida b o sh tegishli tom onga burilishi lozim . 
Shtangani siltab k o ‘ta rg a n d a shtanga k o ‘taruvchi q o ‘lni yon tom onga burish va 
boshni b irm uncha orq ag a engashtirish harakatni osonlashtiradi. Fiziologiyanuqtayi 
nazaridan b osh n o to ‘g ‘ri vaziyatda b o ‘lsa, b a ’zi gim nastika mashqiari qiyinlashadi 
va hatto b ajarish m um kin b o ‘lm ay qoladi.