O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V



Yüklə 12,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/236
tarix21.10.2023
ölçüsü12,57 Mb.
#159277
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   236
Normal-fiziologiya

vaqt, ms
24


refrakter
fazaga mos keladi. Bu fazada to ‘qim a q o ‘zg‘aluvchanligi asta-sekin ortib 
boradi. Bu faza nerv tolalarida 5-10 
ms
davom etadi. Q o‘zg‘aluvchan to 'q im a bu 
fazada kuchli ta’sirga javob qaytara oladi, am m o harakat potensialining amplitudasi 
keskin kamaygan bo‘ladi.
Q o‘zg ‘aluvchan to ‘qimalar tadqiqot qilinganda mahalliy jav o b ham da manfly 
izli potensiaii davrida bo‘sag'a osti stim ullarga ham to'qim ada harakat potensialini 
generatsiyasi kuzatiladi. Bu faza 
supernorm al
yoki 
ekzaltatsiya
fazasi deb ataladi. 
Q o ‘z g ‘alu v c h an to ‘qim alardagi iz d e p o ly a riz a tsiy a s in i k u c h a y tira d ig a n , 
uzaytiradigan ta ’sirlar, masalan, zaharlanish supernormal fazasini kuchaytiradi va 
u zaytiradi. Iz potensiaii yo‘q nerv tolalarda bu faza ham bo‘lmaydi. Bu fazaning 
d a v o m iy lig i 3 0
m s
ni ta sh k il e ta d i. Q o ‘z g ‘a lu v c h a n m e m b ra n a n i izli 
g ip e r n o ly a riz a ts iy a d a v rid a
s u b n o r m a l
fa z a b o s h la n a d i b u h o la t 
qo‘zg‘a!uvchanlikning pasayishi bilan nam oyon boMadi.
L ab illik . Q o ‘zg ‘aluvchanlikni b aholashda ta ’sir b o 'sa g 'a si foydali vaqt
xronaksiyalardan tashqari labillik tushunchasi ham ishlatiladi. L abillik yoki 
funksional chaqqonlik tushunchasini birinchi b o iib , fanga N. Y e. Vvedenskiy 
kiritgan. 
Labillik
yoki 
funksional chaqqonlik
degandaN . Ye. Vvedenskiy «mazkur 
apparatning fiziologik faoliyatiga hamroh boMadigan elementar reaksiyalaming ozmi- 
k o ‘pmi tezligi» ni tushungan.
N. Ye. Vvedenskiy fikriga ko'ra, tez-tez beriladigan ta ’sirlarga q o ‘zg‘aluvchan 
to ‘qima I sekundda qancha ko‘p harakat potensiaii bilan ja v o b bera olsa, o ‘sha 
labillik o ‘lchovi hisoblanadi.
Q o‘zg ‘aluvchan to'qim aning labilligi uning m utlaq refrak ter davri bilan 
aniqlanadi. Olim laravvaligaritm ik qatorda im pulslaro‘rtasidagi minimal interval 
mutlaq refrakter davrining uzunligiga aniq mos kelishi kerak, deb hisoblashar edi. 
Ammo stimullar mutlaq refrakter davrga teng interval bilan kelib turganda faqat 
ikkita impuls hosil boMadi, uchinchi im puls esa to'qim aning ta ’sirlangan joyida 
depressiya avj olishi tufayli tushib qoladi. Shu sababli stim ullar qatorida ta ’sir 
ritmini yuzaga chiqarish uchun shu stim ullar o'rtasidagi interval m utlaq refrakter 
davridan birmuncha ortishi k e ra k .
Organizmda ixtiyoriy harakatlami vujudga keltiruvchi nervtolalaridan o'tadigart 
impulslar soni bir sekundda 50 dan oshm aydi, labilligi eng yuqori eshituv nervining 
sezuvchi tolalari va tormozlovchi R enshou hujayralarda ular o ‘tkazishi mumkin 
bo‘ Igan impulslar soni bir sekundda 1000 dan ortiqroqdir.
Turli organizimlarda va hatto bir organizmning o ‘zidaham harakatlanuvchi nerv 
tolalari labillikjihatdan bir-biridan ancha farq qiladi, lekin shunday boMsa ham, bu 
labillik hamisha tegishli muskul tolalarining labilligidan ancha yuqori boMadi. 
Q o‘zg ‘alishni nerv dan muskulga o'tkazadigan sinaps apparatining labilligi yanada 
kamroq.
Nerv yoki muskulning ritmik ta ’sirlanish jarayonida ham labillik o'zgarishi 
mumkin, chunki q o ‘zg‘alish toMqinlari ritm ik qatorda o ‘zaro ta ’sir etib turadi. Bu 
o ‘zaro ta’sir ba’zan labillikning kamayishiga sabab bolsa, ba’zan, aksincha, labiilikni 
oshirib yuboradi.
25


Labiüikning shu tariqa ortishiga yoki A. A. Uxtomskiy ta ’biri bilan aytganda, 
ritm ning o ‘zlasht¡rilishiga, baqaning yakkalangan nerv tolasida G. Meves qilgan 
tajribani misol qilib keltiraylik. Baqaning yakka nerv tolasi sekundiga 460 chastotali 
ritm ik stimullar bilan ta’sirlanadi. H ar bir stimulga javoban, harakat potensiali 
v u ju d g a keldi. S o‘ngra stim ulyatsiya chastotasi oshirilib, sekundiga 740 ga 
yetkazildi. Dastlab tola faqat har b ir ikkinchi stimulga javob qaytardi, ya’ni ta’sirlar 
ritm ining transformatsiyasi ro ‘y berdi. Lekin shunday ta’sir bir necha sekund davom 
ettirilgach, tola o ‘ziga berilgan ritmni o ‘zlashtira boshladi va javob berish chastotasi 
oshib, sekundiga 740 impulsga yetdi.
M odda almashinuvidagi qaysi jarayonlarqo‘zg‘alishi vaqtida membrana orqali 
o ‘tgan N a‘ ionlarining protoplazm adan tashqi eritmaga faol ravishda chiqarilishini 
ta ’minlasa, ritmning o ‘zlashtirilishi o ‘sha jarayonlaming tezlashuviga bog‘liq.
N e y ro n lar fiziologiyasi.

Yüklə 12,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   236




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin