O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nervning nisbiy charchamaslik qonuni.
N. Ye. Vvedenskiy birinchi marta havo atm osferasida nerv ko‘p (qariyb 8 soat) soatlab uzluksiz ta ’sirlanganda ham q o ‘zg‘alishlam i o ‘tkazish qobiliyatini saqlab qolganligini ko‘rsatib berdi. Havo atm osferasida nerv charchamasligi yoki kam charchashi shundan k o ‘rinib turibdi. Nervning nisbiy charchamasligi qism an shunga bog‘liqki, nerv qo‘zg‘alganda birmuncha kam energiya sarflaydi. A. X ilning ma’lumotlariga ko‘ra, baqaning 12- juft nervi maksimal darajada ta’sirlanganda tinchlikdagi holatiga nisbatan faqatgina 20-1 0 0 % ortiq issiqlik chiqaradi. Bu ko ‘rsatkich muskul qo‘zg‘alganda chiqadigan issiqlikka nisbatan ju d a arzimas darajada. Nerv soatlab qo‘zg‘alib turganda ham undagi resintez jarayonlari q o ‘zg‘alish paytidagiga nisbatan kam energiya sarflni qoplay oladi. Nerv tolasi qo‘zg‘algan paytida energiya sarfi asosan natriy-kaliy kanallar ishiga sarfi an ad i, ayniqsa Ranv bo‘g ‘ilmalarida ko‘p energiya sarflanadi. S in a p s la r fiz io lo g iy a si. S in ap s - nerv tolasidan va uning tom onidan innervatsiyalanuvchi hujayra - muskul, nerv yoki bez hujayralariga q o ‘zg‘alishning o ‘tishini ta ’minlovchi mustaqil tuzilm a - aloqaga aytiladi. Sinaps murakkab tuzilishga ega, u uchta asosiy element: presinaptik membrana, postsinaptik membrana va sinaps yorigMdan iborat ekanligini elektron mikroskopik tadqiqotlar k o ‘rsatib berdi. Nerv oxirini qoplovchi m embrana presinaptik membrana deb ataladi. Nerv oxirida neyrosekretor apparat bor. Innervatsiyalanadigan hujayrani q o ‘zg*atuvchi yoki torm ozlovchi mediatori nerv oxiridan ajralib chiqadi. Tinchlikda mediator 34 pufakchada bo‘ladi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanganda bu pufakchalar yorilib, mediator yuzaga chiqadi va sinaps y o rig ‘iga quyiladi. Bu yoriq tarkibi jihatidan qon plazm asiga o‘xshab ketadigan hujayralararo suyuqlik bilan t o 1 la. Mediator yoriqdan tez diffuziyalanib chiqib, innervatsiyalanadigan hujayraning m em branasigata’siretadi. H ujayra m em b ran asin in g nerv oxiriga b e v o s ita chegaradosh qismi postsirtaptik membrana deb ataladi. Postsinaptik m em brana o ‘z xossalariga ko‘ra, mediatorlarga nisbatan ju d a yuksak kimyoviy sezgirlikka moyilboMadi. 10-rasm. Tinch (I) va qo‘zg‘algan (II) holatdagi sinapslarda bo‘ layotgan jarayonlar (L. Shelsin bo‘yicha, 1980-y.): J - kichik (miniatyura) potensial; 2 - presinaptik membrana; 3 - postsinaptik mem brana; 4 - QPSP; A - atsetat, X - xolin, Xe - xolinesteraza. Sinapslaming sinflanishi. 1. Joylashgan o ‘miga ko‘ra: nerv-mushak, neyroneyronal sinapslarga bo‘linadi, oxirgisi o‘z navbatida aksosomatik, aksoaksonal, aksodendritik, dendrosom atik sinapslarga boMinadi. 2 T a’sir etish tabiatiga ko‘ra: q o ‘zg‘atuvchi va tormozlovchi sinapslarga bo‘linadi. 3. Signalni uzatish uslubiga k o ‘ra: elektrik, kimyoviy, aralash sin ap slar tafovutlanadi. Elektrik sinapslar - bu sinapslar morfologik jihatdan membrana qismlarini bir- 35 biriga yaqinlashuvidan hosil bo‘Iadi. Ulaming sinaptik yorig‘i uzluksiz bo‘lmaydi, balki, sinaptik to ‘la tegib turuvchi ko‘prikchalar bilan b o ‘lingan bo‘ladi. Bu ko'prikchalar hujayra membranalarini o ‘ta yaqinlashishidan (sutemizuvchilarda 0,15- 0,2 nm ni tashkil qiladi) hosil bo‘ladi. Bu sohada ionlar kanali hosii b o ‘ladi. Elektrik sinapslar qo‘zg‘alishlarni b ir tom onlam a o‘tkazadi. Buni sinapslarda elektr potensiallami yozib olish orqali isbot qilish mumkin. Afferent tolalar ta’sirlanganda sinaps membranasida depolyarizatsiya kuzatiladi, efferent tolalar ta’sirlanganda esa -giperpolyarizatsiyakuzatiladi. Biroq, sinapsjoylashgan neyronlarbirxilftinksiyani bajarsa, qo‘zg‘alishlami ikki tomonlama o‘tkazadi (masalan, agar sinaps ikkitasezuvchi neyronlar orasida joylashsa). Sinapslar har xil funksiyalar bajaradigan neyronlar orasida (sensor va motor) joylashsa, qo‘zg‘alishlami faqat bir tomonlama o ‘tkazadi. Elektrik sinapslaming vazifasi organizmdagi tez reaksiyalamingyuzaga chiqishini ta ’minlaydi, ayniqsa, hayvonlarda xavfdan qochish yoki xavfdan qutulishni ta ’minlovchi tuzilmalar bunday sinapslarga boy bo‘ladi. Elektrik sinapslar sekin charchaydi, tashqi va ichki m uhit ta’sirlariga chidamlilik darajasi yuqori. Bu sinapslaming bunday xususiyati organizmdagi tez reaksiyalami yuzaga chiqarishni ta’minlaydi. Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|