O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Kech qolish hisobiga tormozlanish.
Itda mustahkam soMak ajratuvchi shartli 
refleks hosil qilgandan keyin shartli qo‘zg‘atuvchim shartsiz qo zg atuvchi bilan

---

mustahkamlashni ma’ium muddatga cho‘zib qo‘ysa, so la k ajralish reaksiyasi tobora 
kechika boshlaydi, oxir oqibatda shartli so 'lak oqish cho‘zilgan vaqtni tugashiga 
kelib boshlanadi. Shunday qilib shartli qo‘zg‘atuvchi dastlabida tormozlovchi, vaqt 
o ‘tishi bilan qo‘zg‘atuvchi ta’sir qiladi. Bu paradoksni q o ‘shimcha qo‘zg‘atuvchi 
«vaqt» qo‘shilgani bilan izohlash mumkin. Kech qolish hisobiga tormozlanish muhit 
sharoitiga moslashishda muhim ahamiyatga ega. M asalan: 0 ‘tloqda yurgan quyon 
och bo‘ri uchun shartli qo'zg'atuvchi hisoblanadi. Tajribasiz yosh bo‘ri quyonni 
ko‘rishi bilan unga tashianadi va oradagi m asofa kattaligi sababli quyon qochib 
ulguradi. Tajribali bo‘ri pisib yotib quyonni iloji boricha unga yaqinlashishiga 
imkon berib, masofani yetib olish darajasiga yetgandagina quyonga tashianadi. 
Kechikish hisobiga tormozlanish hayotiy tajrib a asosida yosh ulg‘aygan sari 
kuchayadi.
Shartli tormozlanishni fiziologik mexanizmi
Shartli tormozlanish nerv hujayralarining faol faoliyati tufayli yuzaga keladi. 
Neyroniar ayniqsa o ‘xshash qo‘zg‘aluvchilami farqlaganda murakkab faoliyatni 
amalga oshiradi. Shartli tormozlanish charchash jarayoni bilan bog'Iiq emas. Agar 
neyroniar faoliyatini turli narkotik moddalar bilan susaytirilsa, shartli tormozlanish 
turlari ham kuchayishi kuzatilishi kerak edi. A slida esa teskarisi yuzaga keladi. 
p o ‘stloq hujayralari susaysa tormozlanish yo‘qoladi. Tormozlanish jarayoni faol 
jarayonligini shundan ko‘rish mumkinki, miya hujayrlari boshqa faoliyat bilan band 
qilinsa, tormozlanish y o ‘qqa chiqadi. Agar torm ozlanish charchash boMganda, har 
bir yangi harakat charchashni kuchaytirgan b o ‘lar edi. Shunday qilib shartli 
tormozlanish faol jarayon hisoblanib organizmni o 'zg arib turuvchi tashqi muhit 
sharoitlariga uzluksizmoslashuvini ta’minlaydi. Shartli tormozlanish nerv tizimining 
qaysi boMimida yuzaga keladi? Yot ta ’sirlagichni takror va takror qo'llanishi 
natijasida ishda mo'ljallovchi shartli refleks so‘nadi.
Bu tormozlanish hosil qilinganligi uchun ichki hisoblanadi. Bosh miya yarim 
sharlari po‘stlog‘i olib tashlangan itda shu ta jrib a qilinsa, moMjallovchi shartli 
refleks so‘nmaydi. B u tajrib ad an k o ‘rinibturibdiki, shartli tormozlanish jarayoni 
m iyaning yuqori b o iim la ri orqali am alga o sh ad i. Bosh miya yarim sharlar 
p o ‘s tlo g ‘i m u rak k a b tu z ilish g a eg a. S h a r tli r e f le k s p o ‘stlo q d a s h a r tli 
q o ‘zg‘aluvchi markazi bilan shartsiz q o ‘zg‘aluvchi m arkazi orasida vaqtinchalik 
bog'lanish hosil boMishi hisobiga yuzaga keladi. Shartli refleks yoyining qaysi 
qism ida shartli torm ozlanish hosil b o ‘ladi? 0 ‘tkazilgan tajribalardan olingan 
m a ’lumotlarga k o ‘ra shartli torm ozlanish ja ra y o n i refleks yoyining q aerida 
joylashishi haqida turli xil fikrlar yuzaga keldi.
Rasmda ko‘rsatilgandek shartli tormozlanish jarayoni shartli qo‘zg‘atuvchining 
p o ‘stioqdagi markazida (a); shartsiz qo‘zg‘atuvchining po‘stloqdagi markazida (b); 
v a q tin c h a lik b o g 'la n is h tu z ilm a la rid a ( d ) ; h a m s h a rtli ham s h a r ts iz
q o ‘z g ‘a tu v c h ila rn in g m a rk a z la rid a ( e ) ; v a n ih o y a t sh a rtli r e f le k s
mustahkamlanmaganda biologik manfty reaksiya yuzaga kelib po‘stloqdagi shartsiz 
qo‘zg‘aluvchi markazini tcrmozlaydi (f).
Shartli tormozlanish miyaning umumiy elektr holatida ham namoyon b o ‘ladi.
359

---

Shartli tormozlanish beta ritmni mutlaqo yo‘qotib alfa ritmni keskin susaytirib, 
uning am plitudasini sezilarli orttiradi, y a’ni shartli tormozlanish vaqtida past 
chastotali yuqori am plitudali ritmlar ko‘payadi.
—
5