O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

1
j
t o
—
—
1
f O -
1 
2 
s
d
92-r«m . Shartli tormozlanish jarayonining
joylashishi.
I -shartliqo ':g'aluvchiningpo‘stloqdagimarkazi;
2 - vaqtinchalik bog ‘lanish;
Q 
1 
3-sharlsiz qo ‘zg ‘aluvchiningpo ‘stloqdagi markazi;
4 - biologik salbiy reaksiya.
J
£
V aqtinchalik b o g ‘!anishning hosil boMishi p o ‘stloqning qo‘zg‘aluvchi va 
tormozlanuvchi neyronlam ing faoliyati tufayli amalga oshadi. Shartli tormozlanish 
jarayonida ham p o ‘stloqning qo‘zg‘aluvchi va tormozlanuvchi neyronlari ishtirok 
etadi. Shartli tormozlanish rivojlanayotgan vaqtda qo‘zg‘alish bilan javob beruvchi 
neyronlam ing fa o llig i susayishi, torm ozlanishi b ilan ja v o b beruvchi nerv 
hujayralarining faoliyati ortganligi aniqlangan.
Shunday qilib shartli tormozlanish jarayoni faol jarayon hisoblanib, uni amalga 
oshirishda po‘stloq neyronlarining faoliyati tegishli maqsadni amalga oshirishga 
yo‘naltiradi.
Ichki tormozlanishni o ‘rganishga yo‘naltirilgan ishlar ko‘p boMishiga qaramay, 
uning mexanizmini tushuntirishda juda ko‘p muammolar mavjud.
Oliy nerv faoliyati tip la ri. Nerv jarayonlarining (quzg‘alish va tormozlanish) 
kuchi, m uvozanati va harakatchanligi shaxsning oliy nerv faoliyati tiplarga 
bolinishiga asos bo ‘lgan. Oliy nerv faoliyati tipi organizm va muhit munosabatini 
aks ettiruvchi nerv tizim ining tug‘ma va orttirilgan hossalari majmuyidir.
l.P. Pavlov nervjarayonlari hossalariga qarab hayvonlami ma’lum guruhlarga 
b o ‘lgan va bu bo ‘lish G ippokrat tomonidan kashf qilingan odamlaming oliy nerv 
faoliyati tiplari (temperamentlari) ga mos keladi.
Nerv jarayonlari kuchiga qarab 
kuchli
va 
kuchsiz
tiplarga bo‘linadi. Kuchsiz 
tipdagilarda qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari kuchsiz kechadi, shuning uchun 
ham bularda nerv jarayonlarining harakatchanlik va m uvozanatlanganligiga aniq
360

---

baho berish qiyin.
Nerv tizimlari kuchli tiplar - 
muvozanatlashgan
va 
mwozanatlashmaganlarga
boM inadi. B ulardan b ir guruhida q o ‘z g ‘atish va to rm o zlan ish ja ra y o n la ri 
muvozanatlashmagan, qo‘zg‘aIish torm ozlanishdan ustun turadi, bu tipdagilam ing 
asosiy hossasi muvozanatlashmaganligidir. Muvozanatlashgan tipda q o ‘zg‘alish 
va tormozlanish jarayonlari teng rivojlangan, bir-biridan ustunligi yo‘q, q o ‘zg‘alish 
va tormozlanish jarayonlari bir-biri bilan tez almasha oladi.
oliy nerv faoliyati tiplarining chizm asi 
kuchli 
kuchsiz
muvozanatlashgan 
muvozanatlashmagan
harakatchan 
Inart
1
1
serharakat 
kamharakat 
o ta harakatchan 
kuchsiz
(sangvinik) 
(flegm atik) 
(xoterik) 
(m elanxolik)
M ana shu ko'rsatkich bo‘yicha O N F
harakatchan
va 
inert
(kam harakat) 
tiplariga bo‘linadi. O'tkazilgan tajribalarga ko‘ra I.P. Pavlov ONF ni quyidagi tiplarga 
bo‘ladi:
1. 
Kuchli, muvozanatlashgan, harakatchan tip (sangvinik)dagilar quyidagi 
xossalarga ega: q o ‘zg‘alish va to rm o zlan ish jarayonlari kuchli rivojlangan, 
muvozanat holatda va bu jarayonlar bir-biri bilan tez almasha oladi.
2
Kuchli, muvozanatlashmagan, o ‘ta harakatchan (xolerik) tipdagilarda 
qo‘zg‘a!ish jarayoni tormozlanishdan ustunlik qiladi, o ‘ta harakatchan, labilligi 
yuqori.
3. Kuchli, muvozanatlashgan, kamharakat (flegmatik) tipdagilarda nerv jarayoni 
m a’lum darajada kuchga ega, lekin q o ‘zg ‘alish va tormozlanish jarayonlari bir-biri 
bilan sekin almasha oladi, ya'ni kam harakat, labilligi past.
4. Kuchsiz tip (melanxolik), qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari ju d a kuchsiz, 
tezda charchab qoladi va ish qobiliyati pasayib ketadi.
Ikkinchi signal tizimi mavjudligi, fikrlash va ijodiy ishlar bilan shug‘ullanganligi 
tufayli odam lar ONF tiplari farqlanadi. I.P. Pavlov shu holatga aham iyat bergan 
holda odam lam i ikki tipga bo‘ldi: Badiiy va fikrlovchi.