O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
93-rasm.
Impulslar oqimi aytanib yurishi mumkin bo'Igan yopiq neyronlar halqasi (E. Kendel bo'yicha): / - afferent signal oiuvchi po stloq neyroni, IA va IB-oraliq neyronlar, 2 - efferent neyron , oq uchburchak bilan qo zg 'atuvchi sinaps, qora uchburchak bitan - tormozlovchi sinaps, strelka bilan impulslar oqiminingyo 'nalishi ko 'rsatilgan. I Rasmdan shuni ko'rish mumkinki I neyronni q o ‘zg‘alishi 2 neyronni qo'zg'atadi. 1 neyron 1 A neyron bilan yopiq zanjir hosil qiladi. Shu vaqtda 1 B neyron ham qo‘zg‘atiladi. 1 B neyron qo‘zg‘alganda 1 A neyronga tormozlovchi ta’sirk o ‘rsatib yopiq zanjirda impulslar harakati to ‘xtaydi. Ko‘rinib turibdiki yopiq zanjirda q o ‘zg ‘alish impulslarini yangi yoMlar orqali aylanishi sinapslar orqali amalga oshib vaqtinchalik sinaps bog‘lanishlarini hosil qiladi. Sinapslardan q o ‘zg‘alish oktishining vaqtinchalik ortishini turli y o ila r orqali tushuntiriladi. Har qanday ta ’lim jarayonining asosida neyronlararo yangi bog‘lanishlarning hosil bo‘lishi yoki mavjud bog‘lar orqali qo‘zg‘alish o'tishining osonlashishi yotadi. Q o'zg‘alish o ‘tishining osonlashishi sinapsdan impulslami o ‘tishini teziashishi orqali amalga oshadi. Buni suvarak!ardao‘tkazilgan tajribadayaqqol ko‘rish mumkin. Oldingi oyoqlari kesib tashlangan suvaraklar m o ‘ylovlarini orqa oyoqlari bilan tozalashga o ‘rganadi orqa oyoqlarini harakatga keltiruvchi motor neyronlarda qo‘zg‘alishni sinapsdan sekinlab o'tishi keskin kamayadi. Shartli reflekslami hosil qilinayotganda jarayonda qatnashayotgan sinapslarda tikonlar paydo b o ‘lganligi haqida ma’lumotlar mavjud. Sinapslarda tikonlam ing paydo bo‘lishi shartli refleks faoliyati kuchaygan yoshda tezlashadi, bundan tashqari murakkab m asalalam i hal qilayotgan individlarda faol sinapslam ing soni ortganligi kuzatilgan. Boshqa b ir fikrga ko 'ra uzoq muddatli xotirada ishtirok etayotgan sinapslarda qo‘zg‘a!ishning o ‘tishi osoniashadi. Shartli va shartsiz q o ‘zg ‘atuvchilam i takror va takror ta ’sir qilinishi natijasida markaziy neyron sinapslari membranalari fizik kim yoviy o ‘zgarishlarga uchrab impulslaming o'tishi osoniashadi. Membranani qutbliligi mustahkam siljishi uni fizik-kimyoviy o‘zgartirib xotira izlarini shakilanishigaasosbo‘lib xizmat qiladi. Bosh miyayarimsharlari po‘stlog‘ida doimiy tok ta’sirida qutblilikni o ‘zgartirib yuqori q o 'z g ‘a!uvchan sohalami tajribada hosil qilingan. Bunday o ‘zgarishlar tabiiy sharoitda dominant m arkazlarda ham yuzaga kelishi mumkin. Bu shartli reflekslam i hosil bo‘lishini osonlashtiradi. Sinapslam ing samaradorligini orttirishda ulam i posttetanik potensiallashni 367 muhim ahamiyati bor. O rqa m iya motoneyronlarini afferent yo‘llar orqali ta'sirlash ulardan qo‘zg‘alish o ‘tkazishning osonlashishi 7 min. davomida yuqoriligicha qoladi. Gippokampni ta ’sirlash yuqoridagi holatni bir necha soatga cho‘zadi. Sinapslardan qo‘zg‘alish o ‘tishining ortishida qo‘zg‘atuvchi mediatorlardan atsetilxolinga alohida e ’tib o r berilgan tajribalar qilingan. Tajriba natijalariga ko‘ra shartli refleks hosil qilinayotganda xolinesteraza fermenti faolligining ortganligi aniqlangan, agar xolinesteraza faolligi sun’iy yo‘l bilan susaytirilsa, xotiraning tuzalishi kuzatilgan. Demak, xotira izlarining shakllanishida va mustahkamlanishida mediatorlar va ulam i parchalovchi fermentlaming ahamiyati katta. Uzoq muddatli xotira nerv hujayralari kimyoviy tarkibigata’sir qiladi. Xotirani tushuntirishda sinapslardan q o ‘zg‘alish o ‘tishining o 'z g a rish i orqali amalga oshirishini ko‘rdik. B iroq sinapslam i funksional holati va ulaming faoliyati ko‘p jihatdan hujayra tanasida v a neyroplazmada va yadrodagi jarayonlarga bog‘liq. Hujayra tanasi q o ‘z g ‘alish lam i o ‘tkazish uchun asosiy vazifani bajarishi hammaga ma’lum. Shu sababli uzoq muddatli xotiraning mexanizmini neyroplazma kimyosi bilan bog‘!iq holda yechishga uriniigan tajribalar mavjud. Shunday moddiy asos b o ‘lib RNK ni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqotchilaming fikricha har qanday habar RN K molekulasi tuzilishida maxsus iz qoldiradi. RNK molekulasi oqsil m olekulasini sintezlash uchun qoliplik vazifasini bajaradi. Uzoq muddatli xotirani hosil boMishi RNK molekulasida nukleotidlami joylashishini o'zgarishi bilan amalga oshsa kerak. 0 ‘tkazilgan tajribalardan shu narsa aniqlandiki, murakkab harakat qilishga o ‘rgatilgan kalamushlaming neyronlarida nukleotidlar tark ib id a o ‘zg arish lar b o ‘ lganligini k o ‘rsatadi. O ddiy harakatlar bajargan katamushlaida yuqoridagi o ‘zgarishlarkuzatilmaydi. Biroq RNK molekulasini uzoq vaqt saqlanmasligi u orqali uzoq muddatli xotirani tushuntirishgato‘sqinlik qiladi. Shu sababli xotira izini hujayraning irsiy apparatidan izlashga to ‘g‘ri keladi va bu narsa DNK hisoblanadi. D N K molekulasi uzoq muddatli xotirani shakllanishida ishtirok etishi kalam ushlarda o ‘tkazilgan tajribalarda ko‘rsatildi. Tajriba natijalaridan shu narsa ma’lum boMdiki, shartli reflekslarni hosil bo‘lishida DNK molekulalarini metillanish darajasi ortib ketadi. Bu o ‘z navbatida ayrim genlaming faolligini orttiradi. Bu o‘zgarishlar gippokam va bosh miya yarim sharlaridasezilarli b o ‘lib, m iyachada unchalik ko‘rinmaydi. Nerv hujayrasining asosiy tuzilmalari oqsil molekulalari hisoblanadi. Shu sababli uzoq muddatli xotirani o ‘rganuvchilam ing e’tibori neyron oqsillari va ulami fraksiyalarini o‘rganishga qaratilgan. 0 ‘qitish vaqtida oqsillar sintezini tezlashishi ulami xotirada ahamiyati borligini ko‘rsatadi. Kabutarlarda o ‘tkazilgan tajribalarda o ‘rgatish jaray o n id a m iya oqsillarining m em branadagi glikoproteidlarning fraksiyalari k o ‘payganligini kuzatiladi. O qsillam ing uzoq muddatli xotirani shakllanishdagi aham iyatini k o ‘rsatuvchi tajriba natijalariga ko‘ra oqsil sintezi to‘xtatilsa, qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishi buzilgan. Shunday qilib qisqa muddatli xotirani uzoq muddatli xotiraga o ‘tishida oqsillami ayniqsa membranadagi kislotali oqsillami va glikoproteinlami ahamiyati katta ekan. Uzoq muddatli xotirani moddiy asosi sifatida peptidlam i ham ahamiyati bor. 368 Ular aminokislotalardan tarkib topgan, blroq oqsilga nisbatan soddaroq tuziüshiga ega. Bunday peptidlar shartli reflekslami hosil bo ‘lishini tezlatadi. Ulami boshqa organizmlarga yuborilsa orttirilgan malakalami namoyon etadi. Bu xotirani ko‘chirish masalasiga olib kelmoqda. Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|