O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

161

---

G onadotrop gormonlar y o k i gonadotropinlar.
A d e n o g ip o fiz d a ikki xil 
gonadotrop gorm onlar ishlab chiqariladi. B ular follikulostimullovchi v a lyuteinlovchi 
gorm onlardir.
F o llik u lo s tim u llo v c h i g o rm o n u r g ‘o c h i hayvon tu x u m d o n id a follik u ln in g
rivojlanishini v a uni G ra af hujayrasiga aylanishini ta’minlaydi, erkak hayvonda esa 
urug‘dondagi sperm atogen naychalar rivojlanishini, sperm atogenezni va prostata 
bezining rivojlanishini tezlashtiradi. Lyuteinlovchi gormon ta ’sirida tuxum donda 
ovulyatsiyaning ro ‘y berishi vayorilgan G raafhujayrasi o ‘m ida sanq tanahosil boMishi 
tezlash ad i. V o y a g a yetm agan h ay v o n la r organizm iga gonadotrop gorm onlarini 
muntazam ravishda yuborilib turilsa, ulam ingtezroq voyaga yetishi, jinsiy a ’zolarining 
kattalashuvi v a ikkilamchi jinsiy belgilam ing barvaqt yuzaga chiqishi kuzatiladi. Bundan 
anglashiladiki, ushbu gorm onlar jin siy b e z la r faoliyatiga ta’sir etadi.
G onadotrop gorm onlam ing ajralib chiqishi intensivligi jinsiy a ’ loqaning reflektor 
t a ’s irig a , u r u g ‘d o n v a tu x u m d o n j i n s i y g o rm o n la rin in g g u m o ra l t a ’s irig a , 
shuningdek, ta sh q i m u h itn in g tu rli o m illa rig a bog‘liq boMadi.
G onadotropinlar sekretsiyasi gipotalam usninggonadoliberini orqali idora etiladi. 
B undan ta sh q a ri, m anfiy qaytar bogM anish m exanizm i ham bu gorm onlam ing 
sekretsiyasida m uhim aham iyatga ega. Q o n d a testosteron k o ‘paysa, LG sekretsiyasi 
kam ayadi. Q o n d a E stenrogen va p ro g e ste ro n gorm onlari konsentratsiyasi oshsa, 
bu ikkala g o rm o n n in g sekretsiyasi k am ay ad i.
Somatotrop gormon yoki o ‘sish gormoni.
0 ‘sish gorm oni org an izm d a o ‘sish 
va jis m o n iy riv o jla n ish ja ra y o n larig a t a ’s ir etadi. Bu gorm onning n ish o n -a’zolari 
b o ‘ lib su y a k h is o b la n a d i. B u n d a n ta s h q a r i, b irik tiru v c h i to ‘q im a la rg a boy: 
m uskullar, p ay lar va ichki a ’zolarga ham o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi. 0 ‘sish jarayonining 
stim ulyatsiyasi, som atotrop g o rm o n in in g anabolik ta ’siri tufayli ro ‘y obga chiqadi. 
A nabolik ta ’s ir hujayra ichiga am inokislotalar kirishini kuchayishi, oqsil v a nuklein 
k islo talar b io sin tez in in g kuchayishi b ila n nam oyon boMadi. Shu ja ra y o n la r bilan 
b ir q ato rd a o q sil parchalanishi b ilan b o g ‘liq reaksiyalar torm ozlanadi. S om atotro­
pin o rg an iz m g a kiritilg an d a y o g ‘ d e p o la rid a n yog‘ chiqishi kuchayib, organizm
asosiy en e rg iy a m anbayi sifatida y o g ‘la rd a n k o ‘proq foydalanadi. S hu m unosabat 
b ilan so m a to tro p g orm onning m a ’lum m iqdori energetik s a rf boMishdan qutilib 
qoladi, n atija d a oqsillam ing katobolizm tezlig i sekinlashadi. O rganizm ning bunday 
holatid a o q silla m in g biosintezi uni p archalanishidan ustunroq b o ‘lib qoladi va 
org an izm d a m u sb a t az o t m uvozanati k u za tilad i. Som atotropinning anabolik t a ’siri 
natijasid a o ste o b la stla r faolligi ortadi, h am d a suyakda oqsilli m a tritsalam ing hosil 
boM ishi s tim u ila n a d i. B u la rd a n ta s h q a r i, bu g o rm o n su y a k t o ‘q im a sin in g
m in eralizatsiy asin i kuchaytiradi, n a tija d a organizm da kalsiy va fo sfo r k o ‘proq 
ushlanib qoladi. Y uqoridagi fikrlarga aso slan ib aytamizki, som atotropin organizm da 
suyak va to g ‘ay to ‘q im a la m in g hosil boM ishini kuchaytiradi, biroq bu gorm onni 
la b o r a to r iy a s h a r o it id a , o r g a n iz m d a n ta s h q a rid a , h u ja y r a la r k u ltu ra s ig a
yu b o rilg an d a, u la m in g o ‘sishi aytarli sezilm aydi. S hunga asoslanib, bu gorm on 
to ‘q im alarga b ev o sita ta ’sir k o ‘rsatm aydi, d eg an fikrlar paydo boMadi. O rganizm ga 
tu sh g a n s o m a to tro p in ta ’sirid a m a x su s ta sh u v ch ilar h osil b o ‘ladi. B u lam in g
162

---

b ev o sita to 'q im a larg a ta ’siri n a tija sid a an a b o lik effekt y u za g a c h iq ad i. B unday 
hosilalam i« so m ato m ed in » lard eb atad ilar. H ozirda ulardan 4 lasi m a ’lum . U lam ing 
barch asi o qsil tabiatli b o ‘lib, so m a to tro p go rm o n i ta 's irid a jig a rd a h o sil b o ‘ladi. 
Som atotropin uglevodlar alm ashinuviga h am kuchli ta ’sir ko‘rsatadi. B u gorm onning 
ta ’siri n atijasid a plazm ad ag lu k o za m iq d o ri o rtib ketadi. Bu effek tn in g m exanizm i 
q u y id a g ich a tushuntiriladi. B irin c h i n a v b a td a , g lukoza en e rg e tik m a q sad lard a 
foydalanilm aydi, yuqorida aytilganidek, b u sharoitda energiya m anbayi b o ‘lib faqat 
y o g ‘la r x izm at qiladi. Bundan ta sh q a ri, u sh b u gorm on g iu k o zan in g to ‘q im alarga 
utilizatsiyasini ham tormozlaydi, h am da insulin ta ’siriga sezuvchanligini pasaytiradi. 
S om atotrop gorm oni ta’sirida in su lin az a ferm enti faolligi oshadi. B un d an tashqari, 
so m atotropin a-hujayralarga t a ’s ir e tib , insulin sekretsiyasini h am kuchaytiradi. 
B ulam ing barchasi gipofizar d ia b etg a o lib kelishi mumkin.
0 ‘sish gorm onining sekretsiyasi g ip o ta la m u sn i som atoliberin v a sam atostatin 
gorm onlari tom onidan id o rae tila d i. 0 ‘sish g orm onining sekretsiyasini o rtishi qon 
p lazm asida glukoza va y o g ' k islotalari m iq d o ri p asayib ketganda kuzatiladi.
0 ‘sish gorm oni yoshlikdan y e ta rli ish la b chiqarilm aganda, b o la la m in g o ‘sishi 
keskin ravishda to ‘xtaydi, odam um rb o d p ak a n a bo ‘lib qoladi (g ip o fizar pakanalik). 
G o ‘d aklik davrida o ‘sish gorm oni h ad d a n tashqari k o ‘p ishlansa, g ig a n tiz m avj 
oladi, b unda odam ning b o 'y i 2 4 0 - 2 5 0 sm g a, vazni 150 kg g a y etadi.
V o y a g a y etgan odam da o ‘s is h g o rm o n i o rtiq c h a ish lan sa , b o ‘y um um an 
o ‘sm aydi, chunki o ‘sib boMgan, a m m o g av d a n in g o ‘sish q o biliyatini sa q lab qolgan 
a ’zolari: q o ‘l-oyoq barm oqlari va p a n ja la ri, burun va pastki j a g ‘, til, k o ‘k rak va 
q’orin b o ‘sh lig ‘ idagi a ’zolar o‘sad i. B u k a sa llik akrom egaiiya d eb atala d i.