O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Tiroksin va triyodtironin
b io sin te z i tirozin am inokislotalarini yodlash yoMi 
bilan am alga oshiriladi. F ollikulalarda yodning miqdori qondagi konsentratsiyasidan 
3 0 b ara v ar k o ‘pdir, q alqonsim on b e z n in g giperfuksiyasida bu nisbat yanada ortadi. 
Y o d n in g follikulalar to m o n id an y u tilish i faol transport asosida am alga oshiriladi. 
B e zd a y o d li birikm alar: 
monoyodtirozin
v a
diyodtirozinlar
sintez qilinadi. Ular 
f o llik u la h u ja y ra ia rid a tir e o g lo b u lin b ila n kom pleks h o s il q ilib , o y la b shu 
follikulalarda saqlanishi m um kin. P roteazalar ta ’sirida gorm onlar gidrolizlanadi, ya’ni 
trio g lo b u lin o q silid an h alo s boM adi v a shundan keyin qonga-triy o d tiro n in va
164

---

C a m n g s u y a k to 'q m M tg a
tu s h ith im kuch sy tiradi
50-rasm. Qalqonsimon, qalqonsimon oldi 
bezlari va ulaming vazifaiari.
tetrayodtironin yoki tiroksin ajralib c h iq a d i. U lar qonga tushgandan s o ‘n g p lazm a 
oqsillari bilan birikm a hosil qiladi, bu o q silla r gorm onlam i ta sh u v ch ilar boMib 
hisoblanadüar. T o ‘qim aga kelganda bu k o m p le k s parchalanib, erk in faol tiroksin 
va triyo d tiro n in lar hosil b o la d i.
T iro k s in n in g fao llig i tr iy o d tiro n in fa o llig id a n b ir n ec h a m a ro ta b a p ast. 
Triyodtironin effektining latent davri q isq a ro q b o ‘ladi, shuning uchun u n in g ta ’siri 
tezriv o jlan ad i. B oshqatom oni, qon d ag i tiroksin m iqdori triyodtironin m iqdoridan 
taxm inan 2 0 b ara v ar k o ‘p. T iroksin y o d siz la n tirish natijasid a tiriy o d tiro n in g a
aylanishi m um kin. M ana shunday m a ’lu m o tlarg a asoslanib, sh u n d a y x ulosaga 
kelish m um kin: qalqonsim on bezning aso siy gorm oni bu triyodtironm dir, tiroksinni 
esa triyodtironinning o ‘tm ishdoshi d e b q a ra lsa m aqsadga m uvofiq b o ‘ladi.
Q alqonsim on b ez gorm onlarining ta ’siri organizm ning m e tab o litik faolligini 
oshirishi orqali nam oyon b o ‘ladi. B u n d a ham m a turdagi m o d d alar alm ash in u v i 
(oqsil, y o g ‘ va uglevod) kuchayadi, bu esa energiya hosil b o ‘lishining k o ‘payishiga 
va asosiy alm ashinuvning ortishiga o lib k elad i. Y osh bolalarda o ‘sish ja ra y o n i va 
rivojlanish uchun b u n in g k attaah am iy ati bor. B undan tashqari, m iya to 'q im a sin in g
rivojlanishi uchun kerak b o ‘Igan en e rg iy a bilan ham ta ’m inlanadi, sh u n in g u chun 
yosh b o la la r d a bu g o rm o n la rn in g y e tis h m a s lig i ham a q la n , h a m jis m o n a n
165

---

b ark a m o liig ig a putur yetadi (
kretinizm
). Barcha turdagi m oddalar alm ashinuvining 
fa o llash u v id a n ham m a a ’zolar fao liy ati faollashadi. Issiqtik hosil b o ‘ lishi kuchadi, 
bu e s a ta n a haroratining ortishiga o lib keladi. Yurak ishi tezlashadi (taxikardiya, 
a rte rial b o sim n in g ortishi, qon m in u tlik hajm ining k o ‘payishi). O shqozon ichak 
trak ti fao liy ati ham stim ullanadi (ish ta h an in g ochilishi, ichak p eristaltikasining 
k u c h a y ish i, sek reto r faoliyatning o rtish i).
K alsitoninyoki tireokalsitonin.
Q o n d a g i kalsiy m iqdorini o zaytiradi. U suyak 
tizîm iga, buyrak va ichakka ta’sir etib, paratgorm on ta’siriga qaram a-qarshi effektlar 
k o ‘r s a t a d i . T ir e o k a ls ito n in s u y a k t o ‘q im a sid a o s te o b la s tla r f a o llig in i va 
m in e ra liz a tsiy a jarayonlarini te zla sh tira d i. Buyrak va ichaklarda kalsiyning qayta 
s o ‘rilish in i sekinlashtirib, fo sfa tla m in g qayta so ‘rilishini esa kuchaytiradi. Bu 
ta ’s irla r o x ir-o q ib at gipokalsiyem iyaga o lib keladi.
Q alq o n sim o n b ezgorm onlari sekretsiyasi gipotalam usningtireoliberin gorm oni 
tom onidan idora etiladi. Tiroksin va triyodtironin sekretsiyasini insonda uzoq davom
e tg a n h is s iy q o ‘z g ‘a !ish lar h am k u c h a y tira d i. B undan ta s h q a ri, inson ta n a
h a ro ra tin in g pasayishi ham bu g o rm o n la r sekretsiyasini tezlashtiradi.
Q alq o n sim o n b ez faoliyati su sa y g an d a va kuchayganda organizm ahvolining 
o 'z g a ris h i.