O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Buyrak usti bezlarining ichki sekretsiyasi.
Buyrak usti bezlari p o ‘st!oq va 
m a g ‘iz q av a tid a n iborat, u la r tu z ilish i v a vazifasi jihatidan tu rlicha b o ‘lgan ichki 
sekretsiya b ezlaridir, bulardan ch iq ad ig a n gorm onlar o ‘z t a ’siri jih a tid a n ham katta 
farq q ilad i.
B u y ra k u sti b e z la ri p o ‘s t!o g ‘in in g h u ja y ra la ri g in e tik jih a td a n ep e te liy
hu jay ralarig ay aq in turadi. U lar uchta so h an i tashkil qiladi: tashqi-koptokchali soha, 
o ‘rta - tu ta m li soha va ichki - t o ‘rli soha.
K o p to k ch ali sohalarda m in e ralo k o rtik o id lar sintezlanadi, ulardan eng faoli 
ald o stero n d ir. T utam li sohada esa gluko k o rtik o id lar sintezlanadi. T urli sohada esa 
o z m iq d o rd a jin s iy gorm onlar sintezlanadi.
Aldosteron
b u y rak n in g d ista l k a n a lc h a la rid a Na* re a b so rb siy a sin i va b ir 
vaq tn in g o ‘zid a kaliy ionlarini siy d ik b ila n k o ‘pch iq ib ketishini kuchaytiradi.
B unday natriy-kaliy alm ashinuvining faollashuvi ter va so ‘lak bezlarida, ham da 
ic h ak la rd a ham r o ‘y beradi. B u q o n p la zm a sin in g elektrolit tarkibini o ‘zgarishiga 
o lib k eladi (g ip em atriyem iya v a gipokaliy em iy a). Bundan tashqari, N a+ ionlari 
yuzag a ch iq arg an , sust o sm om otik g ra d iy e n t bo‘yicha qayta suriladigan suvning 
reabsorbsiyasi ham ortadi. Bu esa qon-tom irlardaharakatlanuvchi qonning hajmini 
o sh ira d i v a b u n in g n a tija sid a a rte ria l b o sim ortadi. Suv q a y ta s o ‘rilish in in g
k u c h a y is h i h is o b ig a d iu re z k a m a y a d i. A ld o ste ro n n in g s e k re ts iy a s i o rtg a n d a ,
168

---

organizm ning shishishga m oyilligi ortadi, bu esa org an izm d a natriy va suvning 
u s h la n ib q o lin ish id a n k e lib c h iq a d i. A ld o ste ro n g o rm o n i t a ’s ir id a buyrak 
kanalchalarida N* ionlari sekretsiyasi ham kuchayadi, bu e s a u la m i hujayralararo 
suyuqlikda konsentratsiyasining p asay ish ig a olib keladi v a kislo ta-ish q o r holati 
o ‘zgaradi (alkaloz).
A ldosteron gormon sekretsiy asin in g pasayishi organizm dan natriy va suvning 
k o ‘p la b c h iq ib k e tis h ig a s a b a b b o ‘ la d i, o ‘z n a v b a t i d a q o n - to m ir la r d a
harakatlanayotgan qon hajm i v a a rte ria l bosim p asay a d i. B u n d a y h olatlarda 
o rg an iz m d a sirkulyator k ara x tlik y u z a g a keladi. B u v a q td a q o n d a kaliyning 
konsentratsiyasi ortib ketadi, b u e s a y u rak faoliyatining tu r g ‘un ishlashining 
buzilishiga olib keladi. Bundan tash q ari, yurak aritm iyalari ham kuzatiladi.
A ld o ste ro n go rm o n s e k re ts iy a s in i id o ra e tu v c h i a s o s iy o m il bu ren in - 
angioten zin -ald o stero n tiz im in in g fao liy atid ir. A rterial b o sim n in g pasayishi, 
avtonom nerv tizimi sim patik q ism in in g q o ‘z g ‘alishiga o lib k elad i, b u esa buyrak 
qon-tom irlarining torayishi bilan tug ay d i. B uyrakka k eluvchi qo n -to m irlard a qon 
m iqdorining ozayishi, y u kstaglom erulyar apparatdan renin ajra lib chiqishi ortadi. 
R enin p lazm adagi ä-glo b u lin a n g io te n z in g a t a ’s ir e tib , uni a n g io te n z in g a I 
aylantiradi. Hosil b o lg a n an g io ten zin I keyin angiotenzin II aylanadi, bu esa 
ald o ste ro n sekretsiyasini k u c h a y tira d i. A ld o ste ro n n in g h o sil b o ‘lishi qay tar 
bo g ‘ lanish mexanizmi b o ‘yicha h a m ortishi mumkin. A gar q o n d a giponatriyem iya 
va giperkalsiyem iya kuzatilsa, se zilarli darajada b o lm a s a h am b u gorm onning 
sekretsiyasi kortikotropin tom onidan ham stim ullanadi.
Glukokortikoidlar (gidrokortizon, kortikosteron, kortizon). Ular hamma
turdagi moddalar almashinuviga ta 'sir etadi:
a) glukokortikoidlar ta ’sirida o q silla r parchalanishi stim ullanadi. Bu ta ’sim ing 
aso sid a qon plazm asidan h u ja y ra ic h ig a am inokislotalar tran sp o rtin in g keskin 
s e k in la sh u v i y o ta d i, bu esa o q s il la r b io sin te z i b o s q ic h la rin i to rm o z la y d i. 
O q silla m in g katabolizm i m uskul m a ssa sin in g k am ay ish ig a, o ste o p aro zg a va 
shuningdek, yaralarni bitish te z lig in in g pasayishiga o lib k e la d i. O qsillam ing 
p a rc h a la n ish i, hazm q ilish tr a k ti s h illiq q a v a tin in g h im o y a s o h a s id a o qsil 
kom ponentlarining kam ayishiga o lib keladi. Bu holat xlorid k islotasi v a pepsinning 
agressiv ta ’sirini oshiradi va n a tija d a p ep tik yaralar hosil b o ‘ lishiga o lib keladi;
b) glukokortikoidlar y o g ‘ni yog* depolaridan m obilizatsiyasini kuchaytiradi va 
qon plazm asida yog‘ kislotalari konsentratsiyasini oshiradi. S h u lar bilan b irqatorda 
yuz sohasida, ko ‘krak va g av d a n in g y o n bosh sohalarida y o g ‘n in g to ‘planishiga 
olib keladi;
d ) organizm ga g lu k o k o rtik o id la m in g yubo rilish i qo n p la z m a sid a glukoza 
m iqdorining ortishiga olib k elad i (giperglikem iya). Bu efTektning asosida esa 
glukoneogenez jarayoniga stim ullovchi ta ’sir yotadi. O qsillar katabolizm i natijasida 
hosil b o ‘lgan ko‘p m iqdordagi am in o k islo talar, jig a rd a g lu k o z a sintezi uchun 
ishlatiladi. Bundan tashqari, g lu k o k o rtik o id la r g ek so k in aza ferm enti faoliigini 
ingibitorlaydi, bu holat g lukozaning to ‘qim alarda sarfla n ish ig a to ‘sqinlik qiladi. 
M a’lumki, glukokortikoidlar m iqdori k o ‘p b o ‘lganda organizm ning asosiy energiya
169

---

m anbayi b o ‘lib, y o g ‘ k islotalari hisoblanadi, bunda glukozaning m a’lum miqdori 
energetik sarflan ish d an xalos b o ‘ladi v a qonda glukoza m iqdorining ortishiga olib 
keladi (g iperglikem iya). G iperg lik em ik effekt, stress paytida glukokortikoidlar 
ta ’sirining a m alg a o sh ish id a asosiy kom ponent b o ‘lib hisoblanadi. O rganizm da 
g lukoza k o ‘rin ish id a energ etik za x ira to ‘planadi, glukozaning parchalanishi esa 
ek strem alstim u llarta’sirini yengishdaorganizm gayordam beradi. G lukokortikoidlar 
u g le v o d la r a lm a s h in u v ig a o ‘z in in g t a ’s ir etish x ara k terig a k o ‘r a insulinning 
antogonisti b o ‘lib hisoblanadi. D avolash m aqsadida uzoq vaqt b u gorm onlam i 
qabul qilish yoki o rganizm da uni hosil b o ‘lishining keskin k o ‘payishi steroid diabeti 
degan k asallik k a olib keladi.