O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Vegetativ funksiyalarning boshqarilishida m iya katta yarim s h a r la r i
p o ‘stlog‘ining ahamiyati.
It miyasi yarim sh a rla ri p o ‘stlo g ‘ining b a ’z i q is m la rig a
ta ’sir etilsa, nafas, y u rak urishi, tom irlar to n u sin in g o ‘zgarishini V. Ya. D an ilev sk iy
1874-yilda k o ‘rsatib bergan edi. K atta yarim s h a rla r p o ‘stiog‘ining turli q ism la rig a
ta ’sir etilganda k o ‘p g in a vegetativ fu n k siy alar o ‘zgarishini keyinchalik V . M . 
Bexterev, N . A . M islavskiy, J. Fulton v a b o sh q a ta d q iq o tc h ila r— flz io lo g la r v a
ney ro x iru rg lar k u zatish g an . J. F u lto n n in g fik ric h a , v egetativ fu n k s iy a la rn in g
bo sh q arilish id a y arim sh arlar p o ‘stlo g ‘in in g p e s h a n a boMaklari ay n iq sa k a t ta
aham iyatga ega. P esh an a b o 'lak larig a ta ’s ir e tilg a n d a nafas, ovqat hazm q ilis h ,
153

---

qon aylanishi, jin s iy funksiya o ‘zgarad¡, shuning uchun avtonom nerv tizim ining 
o liy m ark azlari k a tta y arim sh a rla r p o ‘stlo g ‘ining o ld in g i boM im larida, deb 
hisoblashadi.
V egetativ funk siy alam in g b o shqarilishida katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining 
aham iyatini tushunm oq u chun elektrofiziologik tadqiqot usullari ham da shartli 
reflekslar usulining ishlab chiqilishi v a qo ‘llanilishi tufayli g 'o y a t qimm atli natijalar 
olindi.
Y uzaga chiqarilgan potensiallam i tadqiq qilish tajribalari afferent im pulslar ichki 
a ’z o la m in g r e ts e p to r la r id a n k a tta sh a rla r p o ‘s tlo g ‘ig a b irin c h i v a ikkinchi 
so m a to se n so r so h a la r o r q a li k elish in i k o ‘rsatdi (V. N . C h ern ig o v sk iy , R.A . 
Durinyan). O dam miyasi k atta yarim sharlar po ‘stlog‘ining ayrim nuqtalariga Roland 
egatin in g o rq asid an yoki S ilviy egatining yaqinidan ta ’sir etilsa, ichki a ’zolar bilan 
bogMangan b a ’zi se z g ila rk e lib chiqadi, m asalan, k o ‘ngil ayniydi va defekatsiyaga 
intilish paydo b o ‘ladi. Y arim sh a rla r p o ‘stlo g ‘ining boshqa b ir qancha nuqtalariga 
asosan peshana b o ia g i bilan te p a b o ‘lakka ta ’sir etilsa, vegetativ reaksiyalar ro ‘y 
beradi: yurak faoliyati, arterial bosim m iqdori va nafàs ritmi o ‘zgaradi, so‘lak oqadi, 
ichak harakatga k eladi, k ishi qusadi.
K o 'p ta d q iq o tc h ila m in g fikricha, lim bik tizim i yoki 
visserai miya
tizim ining 
tarkibiga kiruvchi n erv tu zilm alari: gippokam p, b elb o g 4 pushta, bodom sim om
yadrolar ichki a ’zolar faoliyatining boshqarilishida m uhim aham iyat kasb etadi. I.P. 
P avlov k atta yarim sh a rla r p o ‘stlo g ‘ining ichki a ’zolar funksiyasini boshqarishda 
qatnashadigan n eyronlariga 
interoretseptiv analizatorning
p o ‘stloqdagi uchlari, 
d eb qaraydi.
K atta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘ining shu effektor ta ’sir k o ‘rsatish yoMlari yaqinda 
elektrofiziologik va m orfo lo g ik tadqiqotlarda aniqlandi.
H ayvonlar va o d a m n in g k a tta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘ida m iya o ‘zanining 
retikulyar form atsiyasiga tu sh u v ch i y o ‘llar orqali bo g ‘langan b ir qancha sohalar 
b o r lig i a n i q la n d i. B u s o h a l a r s e n s o m o to r p o ‘s tlo q d a , p e s h a n a n in g o ‘ z 
h a r a k a tla n tir u v c h i m a y d o n c h a s id a , belbog* p u s h ta d a , c h a k k a n in g y u q o ri 
p u s h ta s id a v a e n sa a tr o f id a g i s o h a d a jo y la s h g a n . Im p u lsla r y arim sh a rla r 
p o ‘s tlo g ‘ining shu so h a la rid a n p astg a tushuvchi (k o rtik o fu g a l) y o 'lla r orqali 
retikulyar form atsiyaga k ira d i, undan esa gipotalam usga v a gipofizga o ‘tadi.
V eg e ta tiv f u n k s iy a la rn in g b o sh m iy a po ‘s tlo g ‘i to m o n id an b o sh q a rilish
m e x a n iz m la rid a p e s h a n a b o ‘la g id a n v a p o ‘s tlo q n in g b e lb o g 4 p u sh ta sid a n
gipotalam usga b oruvchi to ‘g ‘ri y o ‘llar ham muhim aham iyat kasb etadi.
V egetativ ftinksiyalam i k atta yarim sharlar p o ‘stlog‘i nazorat q ilishiga im kon 
beradigan tolalardan b ir qism i piram idal yo 4llar orqali o ‘tadi. Bu tolalar qirqib 
q o 'y ilg a n d a g a v d a h a r o r a ti p a s a y a d i, m iy a p o ‘s tlo g ‘in in g b a ’zi q is m la ri 
ta ’sirlanganda arterial b o sim o ‘zgarishlari y o ‘qoladi yoki kam ayadi.
A v to n o m n e r v tiz im id a n in n e rv a ts iy a la n a d ig a n a ’z o la r fu n k siy a s in in g
boshqarilishida bosh m iy a k atta yarim sharlari p o ‘stlog‘ining aham iyati va katta 
yarim sharlar p o ‘stlo g ‘idan p eriferik a ’zolarga im pulslar o ‘tkazishda avtonom nerv 
tizim ining aham iyati ta jrib a d a ichki a ’zo lar faoliyatining o ‘zgarishiga d o ir shartli
154

---

reflek slar hosil qilishda y a q q o l k o ‘rinadi. K o ‘p g in a ta d q iq o tla rg a qaraganda, 
hayvonlar va odam larda v eg e ta tiv nervlardan innervatsiyalanadigan b archa a ’zolar 
faoliyatini shartli refleksusuli b ilan o ‘zgartirish m um kin.
Odamni gipnoz qilib, ishontirish ustidagi tajribalar h am k o ‘pg in a ichki a ’zolarga 
bo sh m iya p o ‘stlog‘ining t a ’s ir etishini k o ‘rsatuvchi d a lilla r beradi. Ishontirish 
y o ‘li bilan yurak urishini te z la tish yoki siyraklatish, to m irla m i kengaytirish yoki 
toraytirish, buyraklam ing siy d ik ajratishini kuchaytirish, te r chiqartirish, m odda 
almashinuvi jarayonlariningjadalligini 20— 30 % o ‘zgartirish m um kin.
K atta yarim sharlar po ‘s tlo g ‘ining ta ’siri shu q a d a r rav sh a n ko 'rin d ik i, odam 
y u rak urishini ixtiyoriy ra v ish d a tezlata oldi, gavdasi so v ig a n d a kuzatilgani kabi 
sochini tikka qila oldi, terisini b u rish tira oldi, q o rac h iq lam in g diam etrini ixtiyoriy 
ra v ish d a o ‘zgartira oldi (q o ra c h iq la r diam etri k o ‘z ra n g d o r p ardasining silliq 
m uskullari tonusiga bo g ‘liq).
V
F I Z I O L O G I K F U N K S IY A L A R N IN G G O R M O N A L ÏD O R A
E T I L I S H I
A ’zolar, to ‘qim alar va h u ja y ra la m in g o ‘zaro gu m o ral bogM anishida ulam ing 
b a ’zilari alohida muhim aham iyat kasb etadi, chunki ular m o d d a alm ashuviga, a ’zo 
v a to ‘qim alam ing funksiyasiga m axsus ta ’sir etuvchi m o d d a la r ishlab chiqaradi. 
B u m odda gorm onlar deb (g re k c h a «horm on» - «q o ‘z g ‘atish » s o ‘zidan), ulami 
ishlab chiqaruvchi a ’zo lar esa e n d o k rin bezlar yoki ichki se k re tsiy a bezlari deb 
ataladi. U lam ing bunday atalishiga sabab, ulam ing chiqarish yoMIari boMmay, o ‘zi 
ishlab chiqargan m oddalam i t o ‘g ‘ridan to ‘g 'ri q onga ch iq arad i.
Ichki sekretsiya bezlariga: g ip o fiz , qalqonsim on b ez, q alq o n sim o n old bezi, 
oshq o zo n osti bezining L an g erg an s orolchasi, buyrak u sti b e z i, jin s iy bezlar, 
y o ‘Idosh va epifiz bezlari kiradi. B undan tashqari, gorm onlar b a ’zi a ’zo va to ‘qimalar 
tom onidan ham ishlab chiqariladi (buyrak, hazm qilish trakti).
G orm onlam ing b ir necha o ‘z ig a x o s xususiyatlari bor:
1. Q onga ajralib chiqqan h a r b ir gorm on m uayyan a ’z o v a u n in g vazifalariga 
ta ’sir etib, ularda o ‘ziga xos o ‘z g a rish la r qiladi.
2. G onm onlarbiologikjihatdan faol m o d d a la rb o ‘lib h iso b lan a d i. M asalan, 1 g 
adrenalin 10 m ln baqaning ajratib o lin g an yurak ishini k u ch a y tira oladi.
3. G orm on distant ta ’sir k o ‘rsa ta d i, y a ’ni q onga tu sh g a n go rm o n , tegishli 
a ’zolarga borib o ‘zining ta’sirini k o ‘rsatadi.
4. G orm onlam ing m olekulasi b irm u n ch a kichik boM ganligi uchun hujayra 
m em branasidan va kapillar endo teliy sid an oson o ‘tadi.
5. G orm onlar to ‘qim ada bir m u n c h a te z parchalanadi, sh unday ekan, gormonlar 
organizm da yetarli m iqdorda bo ‘lishi, m uayyan bezdan d o im c h iq ib turishi zarur.
6. K o‘pgina gorm onlam ing tu rg a o id o ‘ziga xos xossalari y o ‘q . S huning uchun
155

---

qoram ol, c h o 'c h q a v a bosh q a hayvonlardan olingan preparatlar klinikada keng 
qoMlaniladi.
7. 
G o rm o n lar fa q a t hujayralarda yoki u la m in g faol tuzilm alarida ro ‘y beruvchi 
jara y o n larg a t a ’s ir etadi.
B u n d a n ta s h q a r i, g o r m o n la m in g o r g a n iz m g a t o ‘rt x ild a g i t a ’siri ham
tafovutlanadi: 1) m e tab o litik (m oddalar alm ash in u v ig a ta ’siri); 2) m orfogenetik 
( o ‘sish, riv o jla n ish i, shakllanishiga ta ’siri); 3 ) kinetik (m uayyan a ’zo lar faoliyati 
bilan bo g ‘liq ta ’sir); 4 ) korreksiyalovchi (a ’zo lar v a to‘qim alar faoliyati intensivligiga 
ta ’siri).
H ozirgi k u n g a kelib, k o ‘piab gorm onlam ing tuzilishi o'rganilgan va laboratoriya 
sh a ro itid asu n ’iy y o ‘l bilan olingan. G orm onlar, ulam ingtuzilishidagi umumiylikka, 
fizik-kimyoviy va fiziologik xossalariga qarab 3 turga boMinadi: 1) steroidli gormonlar; 
2) am in o k islo ta h o silalarid an tashkil to p g a n gorm onlar; 3) oqsil-peptid birikm ali 
gorm onlar.
S tero id li g o rm o n la r v a am inokislota h o silalarid an tashkil topgan g orm onlarda 
turga o id o ‘z ig a x o s xususiyatlari boM maydi. O qsil-peptid birikm ali gorm oni esa 
turga oid o ‘z ig a x o s xususiyatlam i nam oyon qiladi. Shuning uchun, d oim o hayvon 
o rg a n iz m id a n a jra tilg a n g o rm o n la m i in so n o rg an iz m ig a y u b o rib boM maydi. 
O rg a n iz m g a y u b o rilg a n g orm onlar y o d o q sillarg a qarshi, organizm da him oya 
(im m un) re a k siy a la r yuzag a chiqadi, m asalan , m axsus antitelolar hosil b o ‘ lishidir. 
O rg an izm g a b u o q sil y an a kiradigan b o ‘lsa, u bilan antigen-antitelo kom pleksini 
hosil q ilad i, y a n a allerg iy a holatini ham chaqirishi m um kin.
E nd o k rin b e z la rin in g faoliyati b ir n e c h a yoMlar orqali idora etiladi. U lardan 
birinchisi, g o rm o n qondagi qaysi m o d d a n in g faoliyatini idora etayotgan boMsa, 
shu m o d d a b e v o s ita endokrin b ez la rin in g faoliyatiga ta ’sir etib, uning ishlash 
intensivligini o ‘z g a rtira o la d i. M isol ta riq asid a , qalqonsim on oldi bezi faoliyatini 
k o ‘rib ch iq ay lik . A g a r q onda kalsiy konsen tratsiy asi ortib ketsa, b u gorm ondan 
c h iq a y o tg a n p a ra tg o rm o n m iq d o ri k a m a y ib k e ta d i, ak sin ch a k alsiy q o n d ag i 
k o n se n tra tsiy asi kam ayib ketsa, b u g o rm o n n in g stim ulyatsiyasi kuchayadi.
Lekin, k o ‘p h ollarda endokrin bezlarining faoliyatini boshqarish, y a ’ni gorm onlar 
sekretsiyasi b e v o s ita em as, balki neyrogorm onal y oki toza gorm onal m exanizm lar 
orqali am alg a oshiriladi.
Ichki se k re tsiy a bezlarining nerv tom onidan idora etilishi gipotalam us va uning 
n ey ro g o rm o n la ri o rqali am alga o shiriladi. T o ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri se k retorhujayralarga 
nerv ta ’s irla r o d a td a uchram aydi (b u y ra k ustining m iya qavati va epifiz bundan 
m ustasno). N e rv tolalarin in g bez h u jayralarini idora etishi, bezdagi qon-tom irlar 
tonusini id o ra etish i va qon bilan ta ’m inlashni yaxshilash bilan nam oyon boMadi.
M a ’lum ki, fizio lo g ik v azifalam ing id o ra etilishi, nerv tom onidan boshqarilishi 
keskin m ahalliy xarakterdadir, chunki xuddi telegraf aloqasiday axborot aniq manzilga 
y u b o rila d i. B u n d an farqli oMaroq g o rm o n la m in g ta ’sir etish tarzi, radio aloqaning 
ishlash ta rz in i eslatad i, qachonki e fir o rq ali uzatilgan signal «ham m a-ham m aga» 
deb u za tilad i (q o n d a aylanib yurgan go rm o n ham h ar qanday a ’zo yoki to ‘qim aga 
t a ’s ir e tis h i m u m k in ). A m m o h a m m a g a y u b o rilg a n ra d io s ig n a l, fa q a tg in a
156

---

47-rasm. 
Ichki 
sek rctsiy a bezlari va 
ulam ing gorm onlari 
(V. R ozen b o ‘yicha, 
1984).
G i p o t a la m u s
R lliz in g -g o r m o n la r , 
v a z o p r e s s i n . o k s ito s in
G l p o f i z
K o rtik o tro p in , s o m a -
tû tr o p in , tire o tro p in , 
fo llitro p in , ly u tr o p in , 
p ro la k tin , m e la n o t r o p in
O a lo o n s im o r i b e z
t r o k s i n , triy o d tiro n in , 
tiro k a ls io to n in
Q a lq o n s i m o n
o ld i b e z i 
________p a ra tirin
Timus
M e 'd a o s ti b e z i
in s u lin , ÿ y u k a g o n
T u x u m d o n
E s tr o g e n la r, p ro g e s te - 
ro n , a n d r o g e n la r
B u y r a k u s ti b e z i
p o 's t lo q q is m i 
a ld o s te r o n , 
k o r j j i o l ,
kortïKTOteron, 
a n d r o g e n la r , 
e s tr o g e n la r. 
p r o g e s t e r o n , 
m a g 'iz q is m i 
a d r e n a lin , 
n o r a d r e n a lin
radioto‘lq in g a to ‘g ‘rilanganradioapparati b o r m a n zillarg ag in a yetib boradi. X uddi 
shunga o ‘xshash, organizm ga qo n orqali b arc h a a ’z o v a to ‘qim alarga yetib b orishi 
tnum kin, lekin ushbu gorm on o ‘zid a shu g o rm o n g a n isbatan m axsus retseptori b o r 
hujayraga ta ’sir etadi, xolos. B unday a ’z o v a to ‘q im alarrn a ’zo-nishon, to ‘q im a - 
nishon, hujayra-nishon nomi bilan ataydilar.
R etseptorlar - m axsus o ‘ziga x o s o q sillar b o ‘lib, hujayra bilan go rm o n n in g
o ‘zaro a ’loqasini ta ’m inlaydi. Bu retse p to rlar m e m b ran ad a yoki hujayra ic h id a 
jo y la s h g a n boM ishi m u m k in . H u ja y ra m e m b r a n a s id a n y o m o n o ‘ta d ig a n
(katexolam inlar va oqsilli gonnonlar) gorm onlar m em b ran a tashqarisida to ‘p!anadi, 
h u ja y ra ichi tu z ilm a la rig a t a ’sir etishi u c h u n b u n d a y g o rm o n la r ta s h u v c h i- 
m ediatorlar y ordam ida hujayra ichiga olib k irila d i. B un d ay m ediatorlarga }G M F
(siklik guanozinm onofosfat) va p rosto g lan d in lar, C a +2 va b oshqa m oddalar k irad i. 
H ujayra m em branasidan bem alol o ‘ta o la d ig an g o rm o n la r (steroidli g o rm o n la r ) 
hujayra ichi tuzilm alariga to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri ta ’sir k o ‘rsatib, effektni yuzaga chîqaradi.
G o r m o n la r s e k r e ts iy a s i v a u l a r n i n g q o n d a ta s h ilis h i. Q o n g a tu s h g a n
gorm onlar plazm adagi o qsillar bilan b irik m a h o sil q ila d i. A tigi 5 - 1 0 % g o rm o n la r 
esa qonda erkin ho ld a b o ‘lib, faqat sh u la rg in a re tse p to rla r bilan aloqa o ‘m a ta
157

---

oladilar. M axsus go rm o n biriktiruvchi oqsillarga, transkortin, testosteron-esterogen 
biriktiruvchi globulin, tiroksin biriktiruvchi globulin va boshqalar kiradi. Aldosteron, 
odatda «tashuvchi» oqsillar bilan birikm a hosil qilm ay, u doim albumin bilan birikkan 
h o ld a b o ‘ladi.
G orm onlar sekretsiyasi vatashilishi bilan neyromediatorlar ajralishi mexanizmini 
solishtiram iz. N erv oxiri bitta hujayraga kelib birikadi va q o ‘zg‘alish shu hujayraga 
uzatiladi, go rm o n esa, ushbu gorm onga tegishli retseptori b o r hujayrani butun 
populyatsiyasini faollaydi. Q o‘zg‘alishlam i bir nerv hujayrasidan ikkinchi hujayraga 
neyro m ed iato rlam in g postsinaktik m em branaga diffiiziyasi tufayli am alga oshadi, 
bu signal p o stsin ap tik m em branadagi retsep to r bilan o ‘zaro aloqasi bilan tugaydi. 
Lekin, bu jaray o n nerv signallarini o ‘tkazishda eng sekin jarayon hisoblanadi. Ammo 
g u m o ral b o s h q a ris h g a n isb a ta n e s a j u d a te z a m alg a osh ad i. B u n in g aso siy
sabablaridan biri, n ey ro m ed iato r ajralib chiqqan jo y d a n retseptorgacha m asofa 
(sinaptik yorug* k en g lig i) atigi 2 0 -3 0 nm ni tashkil qiladi. G orm on esa uzoq y o ‘l 
b o sib o ‘tad i, q o n g a a jra lib chiqqan jo y d a n retseptorgacha b o ‘lgan m asofa bir 
necha o ‘n sa n tim e tm i tashkil q ilad i, B undan tash q ari, q onga tushgan gorm on 
suyuladi va uning konsentratsiyasi atigi 1 O'11 - 1 0~* M ga teng bo 1 lib qoladi. Gormonal 
b o sh q a rilish n in g y a n a o ‘z ig a x o slig i shu n d ak i, to ‘q im a la rd a g o rm o n larn in g
retseptorlari ju d a o z b o ‘ladi, yana u la r m uayyan jo y la rg a to ‘planm agan b o iib , 
butun h u jay ra y u z a sid a te n g tarqalgan b o ‘ladi. B undan farqli o ‘!aroq sinaptik 
m em branada n ey ro m e d iato rlam in g konsentratsiyasi 10-4 - 10_i M gacha yetadi. 
Postsinaptik m e m b ran ad a retseptorlar ju d a kichik m aydonda to 'p la n ad i, bundan 
ta sh q ari, m e d ia to rla r a jra lib ch iq ad ig a n jo y n in g sh u n d o q q in a qaram a-q arsh i 
tom onida jo y la sh a d ila r. G orm on sekretsiya qilingan v aqtdan boshlab, to retseptor 
bilan o ‘zaro b o g ‘lan ish ig a ch a ketgan v aq t b ir necha yoki o ‘nlab m inutlam i tashkil 
qiladi. N ey ro m e d iato rla r uchun atigi m illisekundlar kifoya. N eyrom ediatorlam ing 
ta ’siri, sinaptik y o ru g 1 d a n chiqarib y u b o rish yoki ferm entlar ta ’sirida parchalash, 
keyingi m exanizm i esa n erv oxirlari yordam ida «qaytadan ushlab olish» y o ‘li bilan 
b a rta ra fe tila d i. B u ja ra y o n ju d a q isq a v aqtni talab etadi.
G o rm o n al s ig n a ln in g t a ’siri e s a se k in s o ‘n a d i, u n in g k o n se n tra tsiy a sin i 
p asay tirish u ch u n n is h o n - a ’zo lar, j i g a r yoki b u y ra k la r orqali qonni k o 'p ro q
«haydashi» za ru r b o ‘ladi.