O. T. Husanov konstitutsiyaviy

294

---

XXIII bob. OZBEKISTON RESPUBLIKASINING
VAZIRLAR MAHKAMASI
l-§. Vazirlar M ahkam asining hokimiyat tizim idagi o‘rni
Davlat hokimiyati tizimida ijroiya hokimiyati alohida o‘ringa ega. Ijro 
hokimiyati davlat hokimiyatining mustaqil tarm o g ‘i bo‘lib, o‘z vazifasiga ega.
Ijro hokimiyati qonunchilik hokimiyatidan farq qilib, yuqori va mahalliy organlar 
tizimidan tashkil topadi va quyidan yuqorigacha vertikal asosda bo‘ysunish 
prinsipida joriy qilinadi. Darslikning bu bobida yuqori ijro hokimiyati organi 
xususida to‘xtalamiz.
Jahon davlatchilik tajribasida yuqori ijro organi sifatida hukumat e’tirof etiladi. 
Ayrim mamlakatlarda ijro hokimiyati Prezident va hukumat tomonidan, ayrim 
mamlakatlarda faqat hukumat tomonidan amalga oshiriladi. Hukumat yuqori 
ijro organiga nisbatan ishlatiladigan atama bo‘lib, hukumat turli mamlakatlarda 
turli nomlar bilan ataladi, masalan: Vazirlar Kengashi, Davlat Kengashi, Vazirlar 
M ahkamasi yoki to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri hukumat deb ataladi. Uning boshliqlari nomi 
ham har xil: Hukumat raisi, Bosh vazir, Vazirlar Kengashi Raisi, Kansler va 
hokazo.
Lekin barcha mamlakatlarda hukumat kollegial organ sifatida ish yuritadi.
H ukum atning mavqei ham davlat boshqaruv shakllariga qarab har xil. 
Parlam entar respublikalarda yoki monarxiya davlatlarida hukum atning mavqei 
ancha yuqori va mamlakatining ichki va tashqi siyosat yuritishida asosiy 
o‘rnini egallaydi. Ularning mavqei ham Konstitutsiyada yuqori darajada 
mustahkamlangan. Masalan, Shvetsiya Konstitutsiyasida: «Davlatni hukumat 
boshqaradi», - deb koYsatilgan bo‘lsa, Ispaniya Konstitutsiyasida «Hukumat 
ichki va tashqi siyosatga rahbarlikni amalga oshiradi, davlat muhofazasi, Qurolli 
Kuchlar va fuqarolik ishlarini boshqaradi», - deb mustahkamlangan. Bu shu 
davlatlarda hukumat rolining naqadar yuqori ekanligini ko‘rsatadi.
Prezidentlik va boshqaruvning aralash shaklidagi mamlakatlarda esa, 
hukum atning roli Prezident hokimiyati ta’sirida ekanligi bilan belgilanadi. 
Bunday mamlakatlarda davlat hokimiyatida ham, ijro hokimiyatida ham Prezident 
rolining ustuvorligi mavjud. Hukumatni Prezidentga nisbatan ta ’sir etuvchi hech 
qanday vakolati yo‘q.
Shular asosida xulosa chiqarsak, hukumat ijro hokimiyatini amalga 
oshirish natijasida davlat va jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalariga 
9
rahbarlik qiladigan, davlat boshlig‘i va parlamentning hujjatlari (qonun, qaror, 
farmon, farmoyish) ijrosini ta’minlovchi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini 
ta ’minlovchi davlat hokimiyatining eng kuchli kollegial organidir.
0 ‘zbekistonda hukumat Vazirlar M ahkamasi hisoblanadi. 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar M ahkam asining shakllanishi, 0 ‘zbekistonning mustaqilligi 
Prezident institutining vujudga kelishi bilan bog‘liq. Mustaqillik arafasida sobiq
295

---

Ittifoqning oxirgi yillarida Prezidentlik instituti o‘rnatilib, ijro hokimiyatini 
mustahkamlash jarayonida hukumatni qayta tashkil qilish uchun ham samarali 
harakatlar amalga oshirildi.
1990—1992-yillarda Prezident lavozimi tashkil qilinib, uning ishlash 
mexanizmlarini shakllantirish jarayonida Prezident hokimiyati bilan shu vaqtdagi 
hukum at hisoblanuvchi Vazirlar Kengashi birlashtirildi va Prezident huzuridagi 
Vazirlar M ahkam asiga aylantirildi.
Shu munosabat bilan Prezident Farmoni chiqarildi va Vazirlar M ah k am asin in g
tarkibi tasdiqlandi. M azkur farmon bilan xalq xo‘jaligining turdosh tarmoqlaridan 
majmualar tuzilib, Vazirlar M ahkam asiga biriktirildi va ularning rahbarlari 
Vazirlar M ahkam asi tarkibiga kiritildi.
Prezident bir vaqtning o‘zida Vazirlar M ahkam asining Raisi ham hisoblandi, 
b uning oqibatida Prezident hamda Vazirlar M ahkamasi apparati birlashtirildi. 
Bu shu vaqtdagi to‘g ‘ri yo‘l edi.
Shu davrda Vitse-prezident lavozimi ta ’sis qilinib, unga Vazirlar M ahkam asiga 
rahbarlik qilish va uning ishini yuritish vazifasi yuklatildi. Keyinchalik bu lavozim 
1992-yil 4-yanvarda tugatildi va Bosh vazir lavozimi ta ’sis etildi. Bosh vazirga 
Vazirlar M ahkam asiga rahbarlik qilish va uning ishini yo‘naltirish, tashkil qilish 
vazifasi yuklatildi.
Bu o‘zgarishlar o‘sha paytda amalda bo‘lgan 0 ‘zbekiston Konstitutsiyasiga 
kiritilgan qo‘shimchalar asosida rasmiylashtirildi. Konstitutsiyaning 120-moddasi 
quyidagi tarzda bayon qilindi: « 0 ‘zbekiston hukumati Bosh vazirdan, Bosh 
vazirning birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlaridan, m amlakat vazirlaridan, 
davlat qo‘mitalarining raislaridan, yirik konsernlarning va birlashmalarning 
rahbarlaridan iborat bo‘ladi».
0 ‘zbekiston Respublikasining o‘sha paytdagi Konstitutsiyasi respublika 
hukumati faoliyatini maxsus bobda mustahkamladi. Konstitutsiyaga asosan, 
Vazirlar M ahkam asi Raisi - Prezident. Bosh vazir Vazirlar M ahkam asi ishini 
tashkil etuvchi, unga rahbarlik qiluvchi lavozim sifatida mustahkamlandi. 
Vazirlar M ahkam asi ta rm o g ‘i ixchamlashtirildi.
2000-yillardan boshlab Respublikada davlat qurilishi va boshqaruv sohasida 
chuqur islohotlar boshlandi. Hokimiyat bo‘linishi prinsipini chuqurlashtirish 
choralari ko‘rildi. Prezident, Parlament, Vazirlar M ahkam asi vakolatlarini qayta 
taqsimlash zarurati vujudga keldi. 2003-yil 24-aprelda Konstitutsiyaga kiritilgan 
o‘zgartirish va qo‘shimchalar asosida Prezidentning Vazirlar M ahkam asi Raisi 
hisoblanishi haqidagi qoida Konstitutsiyadan chiqarildi. Bu bilan Bosh vazirning 
mavqei kuchaydi, u endi Vazirlar M ahkam asining rahbari bo‘lib qoldi. Shu bilan 
birga, uning mas’uliyati ham kuchaydi.
Shundan keyin Vazirlar M ah k am asin in g mustaqilligini kengaytirish, Bosh 
vazir maqomini kuchaytirish ishlari davom etdi.
2005-yilda Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida so‘zlagan nutqida 
Birinchi Prezident davlat qurilishi va boshqaruv sohasidagi eng muhim vazifalar
296

---

qatorida Bosh vazir va umuman, mamlakat hukumatining rolini va shu bilan 
birga, m as’uliyatini kuchaytirishni ham ko‘rsatdi‘.
2007-yil 11-aprelda qabul qilingan Qonun asosida Konstitutsiyaga kiritilgan 
o‘zgartirishlar va shu paytda qabul qilingan «Davlat boshqaruvini yangilash 
va yanada modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish 
to‘g ‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunda Vazirlar M ahkamasi va Bosh vazir 
faoliyatiga katta ta ’sir ko‘rsatuvchi qoidalar mustahkamlandi.
Ularga asosan, Konstitutsiyadan Prezidentning ijro hokimiyati boshlig‘i degan 
qoida chiqarib tashlandi. Bu Vazirlar Mahkamasini mustaqil ijro hokimiyatini 
amalga oshiruvchi organ sifatida faoliyat ko‘rsatishiga, Bosh vazir mavqeining, 
shu bilan birga, mas’uliyatining ham oshishiga olib keldi.
Prezidentning ijro hokimiyati boshlig‘i vakolatiningbekor qilinishi hokimiyatlar 
bo‘linishi prinsipini kengroq qo‘llash, barcha hokimiyat tuzilmalarining teng 
mavqega ega bo‘lishi uchun imkoniyat yaratdi.
Birinchi Prezidentning 2010-yil 12-noyabrda Oliy Majlis palatalarining 
qo‘shma majlisida so‘zlagan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada 
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi» mavzusidagi 
m a’ruzasida Vazirlar M ahkamasi faoliyatini takomillashtirish, shu maqsadda 
Konstitutsiyaga kiritilishi zarur bo‘lgan qoidalar batafsil ko‘rsatib berildi. M azkur 
islohotning amalga oshirilishi Vazirlar Mahkamasi va Bosh vazirning mavqeini 
yanada kuchaytirish, shu bilan birga, ular mas’uliyatini oshirishni nazarda tutdi.
Konsepsiya asosida 2011-yil 18-aprelda Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar 
kiritildi. Uning natijasida Konstitutsiyaning Vazirlar M ahkam asiga taalluqli 
98-moddasi yangicha tahrirda bayon qilindi va Bosh vazirning parlament 
oldida hisob berib turishi tartibi o‘rnatildi, bu Vazirlar M ahkam asi faoliyati 
ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishni nazarda tutdi. Bosh vazirga 
nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish tartibi o‘rnatildi. Shuningdek, Vazirlar 
M ahkam asining 
mustaqilligi 
kengaytirildi, 
masalan, 
Prezident 
Vazirlar 
M ahkam asining vakolatiga kiruvchi har qanday masala yuzasidan qaror qabul 
qilishi mumkin, degan qoida chiqarib tashlandi.
2014-yil aprelda Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirish Vazirlar Mahkamasi 
va Bosh vazir vazifa va vakolatlarini yanada kengaytirdi hamda mas’uliyatini 
kuchaytirdi.
Bularning barchasi Vazirlar M ahkam asining davlat hokimiyati tizimidagi 
o‘rnini yanada aniqlashtirib, bir tomondan, Vazirlar M ahkamasi va Bosh 
vazirning mavqeini, vakolatlarini oshirgan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ularning 
mas’uliyatini kuchaytirishga olib keldi2.