O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 
M ehnat ta'lim i, kasb tanlashga yoMlashda qo‘llaniladigan
ilmiy-tadqiqot metodlari. 
M e h n at t a ’lim i, kasb ta n la s h g a yo'llash
21

---

m u a m m o la rig a q a ra tilga n ilm iy izla n is h la r o 'tk a z is h d a n m aq sad 
t a ’lim va tarbiya xususivatlari, s a m a rali m e to d la rn i ishlab c h i ­
qish va a m a liy q o i l a s h . tex n ik a vositalarini q o 'llashga doir m asa - 
lalarni y e c h is h d a n iboratdir.
llm iy -p e d a g o g ik izla n is h la r ja ra y o n in i shartli ravishda q u y i­
dagi b osqichlarga bo'lish m u m k in :
1. O 'q itu v c h in in g a d a b iy otla rn i o 'rg an ish i va a m a liy ishlari 
asosida m u a m m o n i a n iqlashi.
2. G ip o te z a q u rish, y a ’ni o 'q itish n i b o s q ic h m a -b o s q ic h tashkil 
etish. O 'q itu v c h in in g fak tlar va u larn i taq q oslash orqali izlanuv- 
chi aso sla n g a n tak lifn i berishi.
3. Izlanish natijalarini rasm iylashtirishi va o 'quv jarayon ig a 
qo'llashi.
M e h n a t t a ’lim i o'qitish m eto dik asi, kasb tan la sh g a y o 'llash da 
ilm iy iz la n is h la r n in g u m u m i lm iy va m ax su s m etod la ri q o 'lla n i- 
ladi.
U m u m il m i y m etodlarga: n azariy izlanish, kuzatish, suh bat va 
e k s p e rim e n tla r kiradi.
N azariy m etodga
a d a b iy o tla rd an o 'rg an ish va ta h lil qilish, 
h a m d a p e da go g ik tajribalar asosida olib b o rila d ig a n izla n ish lar 
kiradi. A dabiy otlar ustida ish lashd a kitob va ju rn a lla r, m a q o la la r 
va patentlar, ilm iy ish la n m a la r, t o 'p la m la r va kataloglar, internet 
t iz im id a n o lin g a n m a ’lu m o tla r d a n foydalaniladi.
K u zatish
, o d a td a , tabiiy kuzatish orqali o 'q u v c h ila rn in g fan- 
larni o 'z la s h tir is h la r i, u la r n in g x u lq-a tv o ri va m u o m a la la rid a g i 
o'z g a ris h la rn i hisobga olish va tegishli t a ’lim iy-tarbiyaviy t a ’sir 
ko'rsatish y o 'llarin i belgilash u c h u n q o 'lla n ila d i. Bu m eto d 
o 'q itu v c h in in g pedag ogik ta jrib a n in g m u a y y a n bir t o m o n i va 
h o d isa la rn i biror m a q s a d n i ko'zda tu tib idrok e tishin i tashkil 
etadi. B u n d a k u z a tis h la r tezligi va soni, k uzatish obyekti, vaqti, 
p e d a g o g ik vaziyatlarni kuzatish u c h u n ajratiladigan x a ra k teris- 
tika va h o k a z o la r hisobga olinadi. S h u n in g d e k , ku z a tish m etod i 
t a i i m - t a r b i y a n i n g m a z k u r vaqtdagi h o latin i a niqlash im k o n in i 
beradi. K uzatish m e to d in in g m aqsadi b o r faktlarni y o ritishda ng i- 
na iborat bo'lm av, o ld in d a n q o 'y ilg a n m aq s a d bo'y ich a a n iq la n i- 
shi lozim bo 'lgan faktlarn i qidirish va a n iq la s h d a n iboratdir.
K u z a tis h ja ra y o n id a o 'q itu v c h in i qiziqtiruvchi m u a m m o va 
vazifalar k u z a tis h n i ta n la b o 'tk a z is h n i taq a z o etadi. O 'qituvchi 
m u a y y a n ta n l a n g a n m u a m m o n i hisob g a olib, n i m a n i kuzatish
22

---

ke rakligini ta n la b oladi. S h u n i n g u c h u n h a m u k u z a tis h natijasida 
yechilishi kerak b o 'lg a n m u a m m o n i hali k u z a tis h n i b o s h la m a s -
d a n o ld in ro q biladi. N a tija d a o 'q itu v c h in in g k u z a tish n atijalarin i 
u m u m la s h tir is h i b i r m u n c h a o so n la sh a d i.
K uzatishga a s o sla n g a n ta s n ifla s h ishlari uch k o 'r in is h g a ega:
1) o b z o r tadqiqotlari;
2) t a ’lim -ta rb iy a u n s u rla ri orasidagi bog 'liqlik ni a niqlash ;
3) izlanish tadq iqo tlari.
Bun d ay sh aro itd a k u z a tish to 'g 'rid a n to'g 'ri yoki bevosita 
a m a lg a osh iriladi. T o 'g 'r id a n to'g 'ri yoki bevosita k u z a tis h fakt- 
larn i qabul qilib olish, t u s h u n i b yetish va o 'l c h a s h d a n iborat, 
ya ’ni:
— qabul qilib olish — sezish o rg an la ri y o rd a m id a tek sh iru v c h i 
obyekt a n iq joyda turganligini- qayd qilish;
— tu sh u n ib yetish — t a n la b o lin g a n , qayd q ilin g a n obyekt o l­
d i n d a n aniq yoki n o a n iq lig in i aniq lash ;
— o 'lch ash — shu obyekt n in g s o nin i aniqlash.
Bilvosita k u z a tis h oby ek tni bevosita kuzatish im ko niy ati 
b o 'l m a g a n d a a m a lg a o sh irila d i. Sh u n d a y obyektdagi sh a x sn in g
t u g 'm a qobiliyati, im k o n iy a tla ri, in tizo m lilik , rostlik, k a m ta rlik , 
k a m s u q u m li k kabi xislatlari kirishi m u m k in . B und ay xislatlarni 
bevosita kuzatish n atijasida an iq la sh qiyin. S h u n in g u c h u n h a m
o'q ituvchi o'ziga qulay k o 'r s a tk ic h la r d a n foydalanadi.
Bevosita va bilvosita k u z a tish bilan bir q atorda faol k u z a tish
h a m q o 'llaniladi. Faol k u z a tis h d a d id ak tik j a r a y o n d a bevosita 
o 'q itu v c h in in g o'zi h a m q a tn a s h a d i va ja r a y o n n in g b orishiga ta'sir 
etadi. B u nd a ishtirok e ti s h n in g ijobiy to m o n i s h u n d a n iboratki, 
o'q ituvchi bo'lib o 'ta y o tg a n j a r a y o n n in g ik ir-c h ik irla rin i tu s h u n ib
yetadi, bu esa o 'qu v j a r a y o n in i tadqiqot talablariga y o 'n a ltiris h
im k o n in i beradi. B und a y usul ay rim k a m c h ilik la rig a q a r a m a s -
d a n , ijo d k o r-o 'q itu v ch ila r to m o n i d a n o 'q u v c h ila r faoliyatini faol- 
lashtirishda keng q o 'lla n ila d i.
Bilvosita k u z a tish o 'q itu v c h in i h o disa la rn i o 'r g a n is h g a k o 'p ro q
jalb etishga im k o n iy a t yaratadi. M a s h g 'u lo tla r s te n o g r a m m a la ri, 
u c h in c h i o d a m to m o n i d a n tay y orlan g a n kuzatish bayonlari, foto- 
kinolavhalar, rasm lar, d ia g r a m m a la r , statistik m a s h g 'u l o tl a r shu-
1 ar ju m la s id a n d ir. Bu h ujjatlar pedagogik fao liyatning n atijalarin i 
h a m d a ijtimoiy m u h it, x u s u s a n o'q ituvchi faoliyatining o'quvchi 
shaxsida u yg 'o tad ig a n o 'z g a ris h la rn i k uzatish im k o n i n i beradi.
23

---

11 
m iy -te k s h irish m a q s a d la r in i a n iq la s h o 'q itu v c h in i qiziqtirib 
qolgan m u a m m o l i h o la tn i ta h lil qilish ehtiyojidan kelib c hiqadi. 
B u n d a y h o latn i ta h lil qilish va u n d a m a ’lu m va n o m a ’lu m la r n i 
a n iq la s h , q o ‘s h im c h a a d a b iy o tla rn i o 'r g a n is h , tajribali sha xs- 
l a r n in g bu m asalaga b e rg a n bah o si o 'q itu v c h in in g asosiy va 
q o 's h im c h a m u a m m o l a r n i an iq la sh i m k o n in i beradi.