O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s
.4 . Xalq hunarm andchiligi texn ologiyasi b o iim in i o ‘qitishni
Yüklə 5,47 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3 .4 . Xalq hunarm andchiligi texn ologiyasi b o iim in i o ‘qitishni
tashkil qilish Reja: 1. Xalq h u n a r m a n d c h i l ig i n in g m eto d o lo g ik va tarixiy asoslari. 105 2. Xalq h u n a r m a n d c h i l ik tu rla rid a n n a q q o sh lik s a n ’ati va u la r d a q o ‘llan ad igan a s b o b -u s k u n a la r, texnologiyalar. 3. K a sh tac h ilik a n ’an a la rig a ijtimoiy h a y o tn in g t a ’siri. 4. Xalq h u n a r m a n d c h i l ik tu rla rid a n k a s h ta c h ilik d a q o i l a n a d i - gan a s b o b -u s k u n a la r, texnologiyalar. Tayanch iboralar: xalq a m a liy b e /a k s a n ’ati, n a q q o s h lik s a n ’ati, naqshli bezaklar, m e ’m o rc h ilik va xalq a m a liy s a n ’ati yodgor- liklari, badiiy va m a d a n iy m eros, o lti-sa kk iz qirrali stol, quticha, r a m k a , s h a m d o n , islimiv n aq sh , girih naq shi, m u ra k k a b naqsh, h u n a r m a n d - k a s h ta d o 'z , so 'z an a , choyshab, oynaxalta, choyxalta, tu zx a lta , palak, so‘z a n a, jo y n a m o z , q a y tm a chok, suv chok, iroq- sim o n chok, v o'rm a chok, p o p o p chok. 1. Xalq hunarniandchiligining nietodologik va tarix iy asoslari. O 'z b e k x a lq in in g ko'p asrlik ta rix id a n m a ’lu m k i, xalq amaliy b e z ak s a n ’ati va h u n a r m a n d c h i l ik boy va r a n g -b a ra n g m ad a n iy m e r o s im iz n in g eng ajovib va o m m a v iy qism ini tashkil etadi. O 'z b e k diyorida vujudga kelib, g u lla b -y a s h n a g a n a m a liy san'at bem isol va betakrorligi bilan dunyoga m a s h h u r bo'lib kelm oqda. B u n d a y k a m olot va taraqqiyot bosqichlari haq ida fikr y u rita d ig a n bo'lsak, o'zb ek am aliy s a n ’ati tu rla rin in g shox ildizlari insoniyat- n in g bolaligi, y a ’ni ibtidoiy jam iy a tg a b orib ta r q a lis h in in g guvohi b o 'lam iz. Badiiy idrok qobiliyati k ish ila rd a , o 'q u v c h ila rd a o la m n i, u n - dagi m avjudodlar, n a rs a la r va v o q e a -h o d is a la rn i, a tr o f - m u h itd a - gi sh a k lla r va r a n g la rn in g turfa s h a k l- s h a m o ilid a aks e ttirishga havas uyg'otadi. Shakl va r a n g l a r n i n g real h a m d a stillashtiril- gan tasvirlarini y aratish shu tariqa kelib c h iq d i va o'z n avbatida o d a m l a r n i n g k u n d a lik t u r m u s h id a n o 'r in ola boshladi. N a tija d a badiiy b e z a k la rn in g t u r l i- tu m a n sh ak llari va turlari paydo bo'ldi. Boshqa s a n ’atlarga n isb a ta n , b u n d a y n a q sh li b e z ak la r k o 'p lig in in g va ta k o m il to p g a n lig in in g m u ay y a n tarix iy sabablari bor. M a ’lu m k i, islom m a m la k a tla r id a m a v ju d o d la r tasviri ish- l a n m a g a n , balki, tasviriy s a n ’atga c h u q u r falsafiy y o n d a sh ish n atijasida sh a rtlilik , stillash tirish , rasm iy lik k a a s o sla n g a n b a diiy b e z a k a sarlarin i yaratish k ucha y g an . U shbu tarix iy ha q iq a t o 'z b e k m illiy bezak s a n ’a ti n in g g u rk ira b rivojlanishiga tu rtk i b o 'lg a n k i, h o z ird a j a h o n d a m a s h h u r m e 'm o r c h i li k yodgorlikla- 106 r im iz va u lard a g i g a n c h k o rlik , k o s h in k o r lik , n a q q o s h lik , h a t- to tlik , t o s h t a r o s h l ik va b o s h q a tu rla rd a g i s a n ’a tl a r n i n g ajoyib d a - rajada uyg‘u n la s h g a n lig id a ko ‘rin a d i. U n in g n e g iz id a m u ra k k a b , i z la n u v c h a n , ijodkorlik m e h n a ti m avjud. M isol uchu n: S a m a r - q a n d , Buxoro, Xiva, S h a h r is a b z , T e r m iz , T o s h k e n t, Q o ‘q o n va b o s h q a s h a h a r la r d a g i m e ’m o r c h i li k va xalq a m a liy s a n ’ati vod- go riik la ri o ‘t m i s h a v lo d la rim iz y a ra tg a n b a rk a m o l, t a k r o r la n - m a s va t a r i x a n b e b a h o s a n ’at a s a r l a r in i n g n a m u n a l a r i b o ‘lib, x a l q i m i z n i n g va shu b ilan j a h o n m a d a n i y a t i n i n g d u r d o n a l a r i d a n b o 'l g a n b a d iiy va m a d a n i y m e r o s in i t a s h k il e tilg a n id a n x a b a rd o r b o i a m i z . Xalq a m a liy s a n ’ati k i s h ila r n in g m a ’naviy o l a m in i boyitadi, bad iiy d id in i s h a k lla n tira d i, r u h iy a tin i tarbiyalaydi. S h u n in g u c h u n o 'z b e k x a lq in in g a m a liy s a n ’ati k ish ila r n i badiiy axloqiy, u m u m i n s o n iy r u h d a tarbiyalaydi. 0 ‘zbek xalq s a n ’ati qadim iyligi h a m d a boy m ad a n iy ati bilan b u tu n duny o ga m a s h h u r. U n in g yer yuzasi va tu p ro q osti qis- mi u lk a n bir tarix iy muzey. S a m a r q a n d , Buxoro, Xiva, T erm iz, T o shken t, F a r g 'o n a va bo shq a sh a h a rla rd a g i h a r bir tarixiy obida, h a r bir xalq a m a liy s a n ’ati n a m u n a s i b o b o k a lo n la rim iz yaratgan b a rk a m o l, t a k r o r la n m a s , te ra n m a z m u n li va t a r i x a n b e b aho s a n ’at asarlari j a h o n m a d a n iy a tin in g d u r d o n a l a r i d a n bo'lgan badiiy va m a ’naviy m erosini tash kil etadi. Asrlar d a v o m id a o rttirilg a n va m a d a n iy boyligim iz, x ususan, s h o 'ro t u z u m i d a v rid a o'zb ek m illiy xalq a m a liy bezak s a n ’a tin in g eng ko'p rivojlangan tu rla rid a n g a n c h k o rlik , n a q q o sh lik , yog'och o 'y m ak o rlig i, to s h ta ro s h lik , suyak o 'y m ak o rlig i, k a ndako rlik, pi- c h o q c h ilik , zargarlik, k a s h ta c h ilik , z a rd o 'z lik , g ila m c h ilik kabi t u r la r n in g o'ziga xos to m o n la ri, bajarish texnologiyasi, haqiqiy asl n o m la ri, o'zig a xos m ak ta b la ri, u slu b larini yaratgan ustalar- n in g n o m la r i a s ta -se k in yo'qolib ketish xavfi ostida qoldi. Bu- g u ngi k u n d a m u staqil m a m la k a t im iz d a x a lq im iz n in g asrlar bo'y i y a ratgan m e h n a t i natijasida yaratilgan a m a liy bezak s a n ’a tin i ko'z q o r a c h ig 'id e k saqlash, qad rlash, u la r d a n am aliy foydalanish, yoshlarga o'rg atish orqali u la r n in g estetik d id in i o'stirish h a m d a y u k s a k m a d a n iy a tli k ish ilar qilib tarbiyalash u c h u n keng im k o n i- yatlar ochildi. A bu R a y h o n Beruniy, A bu Ali Ibn Sino, A l-X orazm iy, N i z o m iy Ganjaviy, N o s ir Xisrav, A lish e r Navoiy, K a m o lid d in B eh zod, 107 B o b u r kabi ja h o n g a m a s h h u r o lim , shoir va m usav virlar xalqi- m iz n i go ‘zallik k a intilishga chaq irg an . B o b o m iz A m i r T e m u r h u n a r va ilm egalari, y irik m u - taxassis o lim la r y o rd am ig a tay a n ib m a te m a tik a , geom e triy a , m e ’m o rc h ilik , a stro n o m iy a , adabiyot, tilsh u n o slik , tarix , m u - siqa, tasviriy s a n ’at va h a tto tlik kabi s a n ’at a sarlarin i rivojlanti- rishga k a tta a h a m iy a t berdi. S h a h a rla rn i h a r t o m o n l a m a chiroyli va ulu g 'v o r qilishga intildi. J u m l a d a n , tosh h a m d a g ‘isht yo ‘llar, keng va katta ravon ko‘c h a la r q u rd irg a n . B ir-b irid a n m a h o - batli b in o la r soldirgan. S a m a r q a n d n in g Registon m ay d o n id a g i U lu g 'b e k , Sh erd o r va Til la Q ori m a d ra s a la ri, Shoxi Z i n d a va G o i i A m i r a nsam b l m a q b a ra la ri, B ib ix o n im masjidi, B u x o ro d a Ismoil S a m o n iy m aq b a ras i, T osh k e n td a g i K o 'k a ld o s h m a d ra s a s i, S h a h risa b z d ag i Oq Saroy va b o s h q a la r b u g u n g i k u n d a duny og a m a s h h u rd ir. A m i r T e m u r va tem u riy lar davrida xalq s a n ’ati h u n a r m a n d c h i ligi qolaversa m adaniyati yuksak d ara jad a rivoj topdi. T e m u rn in g a m ri bilan turli m a m la k a tla r d a n ustalar, m e ’m o rc h ila r olib keli- nib ajoyib ta k r o r la n m a s bin o la r q u rilgan va b o g ‘u - r o g ‘lar b a rp o etilgan. A yniqsa T e m u r o'z onasiga bag‘ishlab q u rd irg a n O qsaroy t a - rix n in g bir b o ‘lagi bo'lib qoladi. Uni 1379-yilda T e m u rn in g a m ri bilan qu rdirilgan. M a ’lu m k i, o ‘zbek xalq a m a liy bezak s a n ’a tin in g eng rivojlan- gan tu rla rid a n biri naqqo sh lik dir. 0 ‘zbekiston territoriyasidagi arxeologik q a z ilm a la r d a n X o ra z m , S o 'g ‘d, Baqtriya va boshqa n a q s h s a n ’a tin in g rivojlanganligi m a ’lum . O lim la r im iz S u rx a n - d a ry o viloyatidagi Fayoztepa (1—11 asr), D a lv a rz in te p a (1 asr) qa- z ilm a la rid a n topilgan, rasm , n aqsh qoldiqlari orqali bun i isbotlab b erganlar, X o razm d ag i Tiiproqqal’a zallari m o n u m e n ta l n a q sh - lar bilan bezatilganligi bizga m a ’lum . V I—VII asrlarda qasrlar va b o y larn in g uylari n a q s h la r h a m d a tasv irlar bilan bezatilgan. IX—X asrlarda 0 ‘rta Osiyoda n a q q o s h lik s a n ’ati avj olib rivoj- landi. A r x ite k tu ra d a g ‘isht qolipli naq sh solish y u k s a k rivojlandi, b in o la r n in g ichki to m o n larig a gan c h , yog‘o c h o ‘ym akorlig ini q o i l a s h y u k s a k rivoj topdi. A yniqsa, m a k ta b la r n in g pesh toq lari devor va ravoqlar g anch n a q s h la r bilan nafis bezatilgan. X V II I a s rn in g oxiri X I X asrda Q o 'q o n d a , F arg‘o n a , B uxo- ro kabi s h a h a rla rd a yetuk u sta la r yetishib chiqdi. Misgarlik, JOS n a q q o s h lik , ga n c h k o rlik , c h ila n g a rlik va bo sh q a s a n ’at turlari rivojlandi. Q a d i m d a h u n a r o 'rg an ish m u q a d d a s sanalgan . H a r bir xalq kelajak avlodlarga o ‘zidan q o ld irg a n ta k r o r la n m a s h u n a rla ri b i lan q a d rla n g a n . 0 ‘zbekiston q a d im d a h u n a r m a n d l a r m ark a zi b o'lgan desak, xato q ilm a g a n b o ‘lam iz . M a sa la n , A n d ijo n viloya- t in in g S h a h r ix o n id a , S a m a r q a n d viloy atin in g U rgutida, F a r g ‘o n a v ilo y a tin in g Q o ‘q o n va M a r g ‘ilo n id a, N a m a n g a n vilo yatining C h u s tid a xalq h u n a r m a n d c h i l ig i gu llab y a shn aga n. H u n a r m a n d lar m a ’lum bir dav rlard a m a h a lla la rg a b o i i n i b s h u g 'u lla n g a n la r, c h u n o n c h i z argarlik m ahallasi, p ich o q c h ilik m aha lla si deb y u r i- tilgan. O 's h a d avrlard a yana m isgarlik, zargarlik, b u y rac h ilik , s a n d iq c h ilik , p ich o q c h ilik , aravasozlik, k u lolchilik m a h a lla la ri h a m m avjud b o ‘lgan. M a sa la n , X I X asr oxiri XX asr b o s h la r id a B ux oro d a b u yrac h i m ah a lla si b o l i b , u yerda u m u m a n B u x o ro - dagi buvra to'qiydigan u s ta la r yashagan. Buyrachi m a h a lla s id a 120 la oila yashagan. H a r bir kasbkorlik m a h a lla s id a q o 'n i - q o 's h n i la r o ‘rta sid a raq obat b o'lgan. C h u n k i k i m n i n g m ahsu lo ti sifatli bo 'lsa, xalq o 's h a n in g ishlab c h iq a rg a n m a h s u lo tin i sotib olgan. S h u n in g u c h u n h a r bir u sta sifatli m a h s u lo t tayyorlashga intilgan. H a r bir u s ta n in g o ‘z rastasi b o ‘lgan. B ozord a, o d a td a , b o z o r begi b o ‘lgan. U b a rc h a rastalarga keltirilgan m o lla rn i kuzatib, ularga n a rx bel- gilab c h iq q a n d a n keyin sav do -so tiq b o s h la n a r edi. Sifatsiz m a h sulot ishlagan u s ta n in g bozori k asodga u chragan. N a q q o s h o ‘tm is h d a xalq u s ta la rin in g eng b ilim d o n i h is o b - langan. C h u n k i ular m a d r a s a d a tah sil olib adabiyot, tarix, m u - siqa, m a te m a tik a , kim yo fan la rin i yaxshi bilganlar. N a q q o s h lik texnologiyasi a v lo d d an-av lo d ga o ‘tib kelgan. Q a d i m d a n n a q q o s h - lar n aqsh yaratish sir-asro rla rin i usta b o ‘lg an la rid a n solng u lar h a m o lz shog irdlariga o ‘rgatganlar. S hunday qilib, n a q q o s h lik kasbini h u n a r m a n d c h i l ik k a asos qilib a n ’a na tariqasida rivojlan- tirib kelganlar. Z a m o n a m i z d a n a q q o s h lik yosh avlodga: m e h n a t t a ’l im in i n g tu ri, t o ‘garak, kasb sh a k lid a o 'rg a tilm o q d a . A slida n a q q o s h lik n i o ‘rg ang an o 'q u v c h i-s h o g ird xalq h u n a r m a n d c h i l ig i - n in g b o sh q a so h a, t a r m o q k a sb la rin i h am o'z la sh tirish i o s o n lik b ilan a m a lg a osh gan. C h u n k i xalq badiiy h u n a r m a n d c h i l ig i s o - halari: ganch, oW m akorlik, y o g 'o c h , tosh va suyak o 'y m ak o rlig i, k a n d a k o rlik , m isgarlik, k u lo lo c h ilik , sandiqsozlik, b e sh ik so z lik , 109 picho q chilik, zargarlik, eh ila n g arlik , c h o p o n tikish, kiygiz b o - sish, d o 'p p id o 'zlik , s h a rq m in ia ty u r a s i, rixtagarlik, z a rd o ‘zlik, patd o 'z lik , ka shta c hilik, chitgarlik, savat to'qish, b o ‘yrachilik , gilam to'qish va boshqa shu g u r u h g a k ira d ig an badiiy h u n a r - m a n d c h ilik kasblarini o 'rg an ish texnologiyasida n a q q o sh lik asos hisoblanadi. Hozirgi k u n d a ay rim m a k ta b la r d a m e h n a t t a ’lim i b o'yicha to'garak ish larini tashkil qilishda quyidagi o'quv rejadan foyda- lan a d ila r (chuq urlashtiriig an variantida): M a v z u l a r ta r t i b r a q a m i D a r s l a r ta r t i b r a q a m i M a v z u l a r S o a t l a r 5 - s i n f 1 1—2 N a q q o s h l i k h u n a r i va u n i n g in s o n hay o tid ag i o ‘rni 2 2 3 - 4 N a q q o s h l i k d a i s h la t il a d ig a n a s b o b - u s k u n a l a r va m a t e r i a l l a r 2 3 5 - 6 N a q s h va u n i n g tu r l a r i 2 4 7 - 2 6 N a q s h e l e m e n t l a r i n i c h iz i s h g e o m e t ri y a s i 20 5 2 7 - 6 4 O d d i y n a q s h n a m u n a l a r i n i q a l a m d a c h iz is h 38 Ja m i: 64 6 - s i n f 6 1 - 2 R a n g s h u n o s l i k 2 7 3 - 8 B o 'y o q la r b ilin is h la s h te xnologiy asi 6 8 9 - 6 4 O d d iy n a q s h n a m u n a l a r i n i b o 'y a s h 56 Ja m i: 64 7 - s i n f 9 1 - 2 8 B erilgan t o ‘g ‘ri t o ‘r t b u r c h a k , k v a d r a t , u c h - b u r c h a k va d o ir a s h a k l i d a g i n a q s h n a m u n a l a r i n i c h iz i s h va b o 'y a s h 28 10 2 9 - 6 4 K o m p o z it s i y a , n a q s h e l e m e n tl a r i asos ida o d d iy n a q s h k o m p o z i t s i y a l a r i n i tu z i s h 36 Ja m i: 64 n o Shu b ila n birga m a k ta b o ‘q u v c h ila rin i xalq h u n a r m a n d - c h ilik sohasidagi ta r m o q va kasblarga xos m e h n a t asoslarini o 'z la s h tiris h g a y o 'n a ltirm o q d a la r: nonv o y chilik, o ‘tov tayyor lash, o s h p a z lik , m illiy o 'y in c h o q la r tayyorlash, ot-ulov an jom la ri tayyorlash, kosibchilik, im o ra tso z lik va b o s h q a m e h n a t turlarin i o ‘rg an ish g a jalb e tilm o q d a . Y u q o rid a aytilgan m illiy h u n a r m a n d c h i l i k asoslari o'q uv chilar u c h u n kasb ta n la s h g a o m il h iso b lan ad i. 2. Xalq hunarm andchiligi tu rla rid an naqqoshlik s a n ’ati va ularda q o‘lIanadigan a sbob-uskunalar, texnologiyalar. X alq a m a liy s a n ’a ti n in g eng keng tarqa lga n o m m a v iy tu rla rid a n biri naqqoshlikdir. N a q q o s h lik a m a liy s a n ’ati O 'z b e k isto n d a j u d a q a d im d a n mavjud bo'lib, ayniqsa, XV1I1—X I X asrlarda keng rivoj to p a boshladi. Avvallari n aqsh bilan masjid va m adrasalar, boy z o d a g o n la rn in g uylari (ship, ustu n , devor) bezatilar edi. Bu davrda m e ’m orchilik naq shlari o 'z q o n u n - q o id a la ri h a m d a b e z ash uslublariga, o'ziga xos r a n g la r uyg‘unligiga va m ustaqil n aqsh tuzilishiga ega edi. X I X asrga oid Buxoro, S a m a r q a n d , F a rg ‘o n a va Toshkent m e 'm o r c h i li k yodgorliklari bir xil iislubda y aratilgan, c h u n k i bu s h a h a r la r ustalari bir-birlari b ilan y a q in d a n h a m k o r lik qilishgan. O 't g a n asrla rd a yaratilgan F a rg ‘o n a , Toshk ent, Buxoro va S a m a r q a n d n a q s h la r in i diqqat b ilan o ‘rg a n a d ig a n bo'lsak , bitta xususiyat u la r n in g h a m m a s ig a xos ekanligi a n g la n ila d i. U h am bo'Isa, n a q s h la r m a z m u n i n i n g bir-biriga yaqinligi, r a n g la rn in g yorqinligi va tekis ishlanishidir. O lti-s a k k iz q irrali stollar, qutich alar, r a m k a , s h a m d o n la r, try u - mo, oy n a, k a rn iz , ip ak lar va b o sh q a turli b u y u m la r O 'z b e k isto n d a q a d im d a n n a q sh la n a d i. Y og'och b u y u m la r bezagi b ilan b in o la r na q sh i h a m d a tex nolo gik xususiyatlari o 'r ta s id a k o 'p g in a u m u m iy lik la r bor. N a q s h d a g i asosiy b ez ak tnzi 1 ishlari tab iatd ag i novda, yaproq, gul, g ‘u n c h a , k u rta k , lola, qalam pir, nok, b o d o m , katta yaproq va p o lla r d a n sh a rtli ravishda o lin g a n e lem entlardir. N a q s h l a r n i n g o ‘z q o n u n i, tarkibiy q is m la r in in g o ‘ziga xos tu z ilish i va ran g la r asosi bor. H a r bir n aq sh alo h id a qaytariluv- chi s h a k lla rd a n iborat bo'lib, u la r n in g o 'z a ro uyg 'u n bog'lanish i n aq sh m a v z u sin i belgilaydi. H a r bir s h u n d a y ritm ik qaytariluv- chi q ism la r yig‘indisi sh u n d a y m a ’lu m m a z m u n yaratishga m o ‘ljallan g an k a tta p a n n o n i n g bir bo'lagidir. Xalq ustalari ijodida quyidagi naqsh g u r u h la r i ko ‘p q o ‘lla n i- ladi: islimiy, girih, m u ra k k a b . Islimiy — egri chiziqli o 's im lik tarkibiy q ism la rid a n iborat naqsh. Islimiy n a q s h la rd a q u yidag ila r asosiy qism lardir: novda, yaproq, gul, g ‘u n c h a , k u rta k , lola, qalam pir, nok, anor, b o d o m - poya va boshqalar. Girih — t o ‘g ‘ri chiziqli q ism la rd a n hosil qilin g an g e o m e trik shakldagi naqsh. G i r ih l a r t o ‘rsim o n va y u ld u z s im o n b o ‘lib, yu l- d u z q irr a la rin in g soni u c h ta d a n o ‘n oltitagacha b o ‘ladi. M u ra k k a b — islimiy va girih tarkibiy q ism larining c h a tish m a - sidan iborat naqsh. M urakkab naqshlar girih shakllar va o ‘sim lik tarkibiy qism larining birga qo ‘shib ishlatilishi natijasida hosil b o ‘ladi. N a q sh chizish u c h u n sifatli rasm d aftari, albo m , o q v a tm a n q o g ‘oz, y u m s h o q va o ‘rta y u m s h o q qora q alam lar, o q yoki ko'k o ‘c h ir g ‘ichlar, u c h b u rc h a k li yoki to'g'ri c h izg'ichlar, sirkul kerak bo'ladi. C h iz ilg a n n a q s h n i bo 'y ash u ch u n esa b ird a n o ‘n g a c h a raq a m li m o ‘yqalam lar, q u ru q b o 'y o q , guash, akvarel, em ulsiyali, m in e ral, tem p e ra kabi bo'yo q turlari, b o 'y o q qorish u c h u n idish- chalar, ara lashtirish u c h un tay o q c h a la r kerak b o ‘ladi. N a q s h turli xil m aterial va yu zalarg a ishlanishi m u m k in . N a q sh ishlashga h a r q a nd a y yog'och h a m yarayvermaydi. A sosa n, qayin, qora qayin, terak, qarag'ay, nok, y ong'oq, D S P va b osh q a y o g 'o c h la r tan la n ad i. N a q s h ishlash u c h un m os y og 'o c h t a n l a n - g a n d a n keyin unga dastlabki ishlov beriladi va yuzasi tekislan ad i (shpatlyovka qilinadi). Shpatlyovka be lc h a la r y o rd am id a yog'och yuzasiga b ir tekisda suriladi. Yog‘o c h n in g u lan g a n yerlari, ch ok lari b o ‘lsa, bu joylarga ikki m a r t a d a n shpatlyovka surib chiqiladi. Shpatlyovka qurigach b u y u m sathi jilvir q o g'oz bilan silliqlanadi. Tayyorlangan yu za endi g ru n tla n a d i. B u n in g u c h u n o 'rik yoki d u rad go rlik y e lim in i qizdirib, yaxshilab eritib, toza idishga doka yoki m ay d a elakda suziladi. Biroz sovigach. unga tilla yoki k u m u sh hal solinib, aralash tirilad i. Bu q o ris h m a o 'r ta c h a su y u q lik d a b o ‘lishi kerak. Tayyor b o ‘lgach q o ris h m a b u y u m sirtiga 20 raq a m li m o 'y q a la m bilan ilk bor ton ran gid a b o 'y ab chiqiladi. N a q s h c h iz is h n i avvalo m avjud n aqsh n a m u n a l a r i d a n k o 'c h irib c hiz ish m ash q id a n b o sh la g a n m a ’qul. B unda n aqsh ch izish m e to - dikasiga rioya qilinishi zarur. Tayyor n a q s h n i k o‘c h irib c h iz is h - d a n m aq s a d kelgusida turli n a q s h la r n in g o ‘ziga xos xususiyatla- 112 rini o 'rg a n is h va m u staqil naqsh k om pozitsiyasini chizish dir. Bu q iz iq u v c h id a n n aqsh k o m p o zitsiy a sin in g m u h i m q ism lari h iso b - lan g a n g'oya, ritm , s im m e triy a , soya, ran g kab ilar h a q id a keng m a ’lu m o tg a ega b o 'lis h in i ta q a z o etadi. N a q q o s h lik d a rsin i tegishli fan o'qituvchisi yoki n a q q o s h usta- lar olib b orishi lozim . N a q q o s h lik h u n a r i d a rsini yaxshi olib b o rish u c h u n o'qituvchi z a m o n a v iy d id a k tik a n i yaxshi bi 1 ishi va uni a m a ld a ijodiy qo'llay olishi kerak. O 'q itu vch i o 'z in i n g p e da gogik faoliyatida quyidagi d id a k tik tam o y illarga a m a l qilishi m aqsadg a m uvofiqdir: 1. T a ’lim va ta rb iy a n in g birlik tam oyili. 2. T a ’lim n in g ilm iy b o'lish tam oyili. 3. T a ’lim d a k o 'rg a z m a lilik tam oyili. 4. T a ’lim d a o n g lilik va aktivlik, m u sta q illik tam oyili. 5. T a ’lim n in g tiz im li va izchil b o 'lishi tam oyili. 6. T a ’lim d a ilm iy bilim , k o 'n i k m a va m a la k a la rn i p u x ta va m u s t a h k a m o 'z la sh tirish tam oyili. 7. T a ’lim n in g o 'q u v c h ila rg a mos bo'lish tam oyili. 8. T a ’lim d a n a z a r iy a n in g am aliyo t bilan bog'Iiq b o 'lis h t a m o yili. 9. Q a t n a s h u v c h ila r kollektiviga t a ’lim berish ja r a y o n id a h a r qaysi o 'q itu v c h ila rg a xos xu su siyatlarni hisobga olib o'rgatish tam oyili. Bu b o r a d a t a ’kidlash z a ru rk i, o 'quvchi m a k ta b n i bitirib qay si k a s b d a ish la m a s in , bir h u n a r egasi bo'lib qoladi. Bu h u n a r orqali kelajakda o 'z iq tisodini vaxshilashi m u m k i n , shu h u n a r orqali ilm o 'r g a n is h i m u m k i n . B u n d a n ta sh q a ri kelajakda bu b o - lada m a d a n iy a t va s a n ’atdagi, hayo td agi g o 'z a llik la rn i seza b i lish, bu g o 'z a llik n i yarata olish k o 'n i k m a va m ala k a la ri s h a k ll a nadi. N a q s h la r n i o 'q ish n i o 'rg a n a d i, g o 'z a llik d a n b a h r a olishga o'rg ata d i. Xullas, o 'q u v c h ila r v oqelikka to 'g 'ri b a h o be rishg a va u n d a n to 'g 'ri xulosa ch iq a rish g a o 'rg an a d ila r. M a s h h u r chexoslovakivalik d o n i s h m a n d , in s o n p a r v a r pedago g Yan A m o s K o m e nsk iy o 'z in i n g «Buyuk d id ak tik a » a s a rid a yosh- larga h u n a r o 'rg an ish haq id a b u n d a y d eg an edi: « H u n a r m a n d o 'z shogirdiga o 'z kasbini o'rgatish u c h u n m a ’lum m u d d a t belgi- laydi. Ikki, uch yil va hokazo. M u d d a tn i n g q isqa -uz oqligi kasb- n in g o d d iy -m u ra k k a b lig ig a bog'Iiq b o'ladi. S hogird k a s b - h u n a r n i shu m u d d a t d a o 'rg a n ib olishi zarur. H a r bir shogird shu kasb 113 soh asid a ustaga y o rd am c h i b o ‘lib ishlay boshlaydi va b iro z vaqt o ‘tgach, usta bo 'lib oladi». M a k ta b d a h a m , o'q u v c h ila rg a h u n a r o'rgatish s oh asid a h a m tartibga rioya qilish kerak. B elg ilan g an m u d d a td a , ya’ni 5—9 - s in f la r d a bola h u n a r o 'rg a n a d i, u axloqli va m ad a n iy a tli b o ‘lib sha k lla n ad i. Bu h aq id a sharq o lim la ri, xalq d o n i s h m a n d la r i va xalq ped agogikasi yillar va asrlar d a v o m id a o ‘z tajribalarini o ‘tkazganlar. N a q q o s h la r h u n a r i n i m a k ta b la r d a o ‘rgatishda t o ‘g a ra k la r tashk il etilib, 5,6,7 -sin fla rd a haftasiga 2 so a td a n , yil d a v o m id a h a r bir sinfda 64 so a td a n vaqt ajratib o'rgatish m u m k i n . T o 'g a rak m a s h g 'u lo tla ri u c h u n belgilangan d a s tu r quyidagi vazifalarn i o ‘z oldiga m aq s a d qilib qo'ygan: • o'q u v ch ilarg a n a q q o s h lik h u n a r i n i o'rgatish; • n a q q o s h lik h u n a ri tarixi va u n in g m ak ta b la ri bilan y a q in d a n tan ish ish ; • n a q q o s h lik d a n a q s h n i q o g 'o z d a n yog'ochga, y o g 'o c h d a n bin o devorlariga naqsh ishlashni o'rgatish; • o 'q u v e h ila rn i s a n ’atga va h u n a rg a bo 'lgan qiziqish ini o s h i rish; • u la rn i kelgusida axloqli, b ilim li va m a d a n iy atli kishi b o 'lib yetishti rish. N a q q o s h lik h u n a ri ustaxonasi u c h u n k a tta va k ich ik x o n a ajratilgan b o'lishi m aq sad ga muvofiqdir. C h u n k i katta x o n a d a d a rs o 'tila d i, k ich ik ro q xon ad a esa a s b o b -u s k u n a la r va ba'zi bir d u rad g o rlik ishlari bajariladi. M a k ta b d a n a q q o s h lik h u n a ri to 'g arak laridag i m a s h g 'u lo tla r d a v o m id a o 'q u v c h ila r quyidagi talablarga javob berishi lozim: — n a q q o s h lilik h u n a r i n i n g h ayotdagi roli va u n in g a h a m iy ati; — n a q q o s h lik d a ish latiladigan m ateriallar, b o 'y o q tu rla rid a ishlay olish; — h a r xil m o 'y q a la m la rd a ishlay olish; — n aq sh turlari va u la r n in g e le m e n tla rin i yaxshi chiza bilish; — o 's im lik s im o n , ge o m e trik , r am z iy va b oshq a n aq sh k o m p o - zitsiyalarini tu za bilishi h a m d a u larn i xo hlagan ka lo ritd a ishlay olish; — ish o 'r n in i toza tutish, tex n ik a xavfsizligi, y o n g 'in xavfsizligi va gigiyena q o id ala rin i bilish; — m u r a k k a b shakldagi b u y u m la rg a n aq sh ishlay olish; — b in o la rn i n a q s h la r bilan bezay olish; 114 — ish o ‘r n i n i va i s h n i n g e ng ilg‘o r m e t o d l a r i n i tashki l etishni bilish; — m u r a k k a b b o ‘l m a g a n xalq a ma l iy b ez ak s a n ’ati asarlarini o ‘qiy olish va ul ar ni t ahlil qila olish; — n a q s h tilini bilish; — na qq o s h li k makt ablar i va ul ar ni ng o'ziga xos farqlarini bilish; — O ' z b ek i st o nd a gi n a q q o s h xalq ust al ari ni va q i s m a n b o ‘lsada, chet el n a q q o s h l a r i n i n g hayoti va ijodini yaxshi bilish; — O ' z b e k i s t o n d a h u n a r m a n d c h i l i k t u r l a r i n i n g h a m m a s i n i bi lishi lozim. N a q q o s h l i k d a r s l ar id an t ashqar i quyidagi i shlarni h a m u yu sh - tirish m a q s a dg a muvofiqdir: 1. Mu zeyl arga, xalq u s t a l a ri n in g u s ta xona lar iga , ko' r gaz ma la r- ga va b o s h q a j oylarga sayohat qilish. 2. H u n a r m a n d ustalar, s a n ’a ts hu no s, t a r i x s hu no s va boshqa o l i m l a r bi lan u c hr as huv l ar o' tkazish. 3. O ' q u v c h i l a r i shl ari da n k o‘r g a z m a l a r t as hki l etish. 4. «Yosh n a q q o sh l ar » n o m li devoriy g az et al ar c hiqa rib turish. 5. « M o h i r qo'llar», «Bi zning ustalar», « G o ‘zallik sohibkorlari», « M a s h h u r n a q q o sh la r » ma vz u la ri d a s t en dl a r tashki l etish. 6. Yosh n a q q o s h us tal ar hayoti va ijodiga ba g ‘ishlab ijodiy j u r n a l l a r t ayyorlash. 7. K o n k u r s l a r o' t kazi sh. 8. V i k t o r i n a l a r t as hk i l etish. 9. O l i m p i a d a l a r o' t kazi sh. 10. Slaydlar, videofilmlar, k i n o f i l m l a r n a mo yi s h qilish. 11. M e ’m o r c h i l i k obidalari m u ze y yoki n a q q o s h l a r ish obyek- tiga bor is h va u s t a l a r n i n g i shl ari dan nu s xa olish. 12. H u n a r m a n d l a r i shl ari dan f o t o n a m u n a l a r saqlash u c h u n a lo h i d a p a p k a c h a l a r tashki l etish. Bu ishl arni o'qituvchi o' z sh a ro i ti da n kelib chiqib, ish rejasi asosida olib boradi. B e s h i n ch i sinfda o ' quvchil arga n a q q o s h l i k s a n ’ati t arixi, u n i n g m a q s a d va vazifalari, h u n a r n i m a , h u n a r m a n d c h i l i k , usta va s ho- g i r d n i n g vazifalari, n a qq o s h l i k h u n a r i n i yoshlarga o' rg at i sh n in g milliy a n ’ana la ri , i nson hayotida n a q q o s h l i k h u n a r i n i n g roli h a q id a o'rgatiladi. N a q q o s h l i k d a i shlatiladigan a s b ob -u s ku n al ar , m at e ri a ll a r h a m d a u l a r d a n to'g'ri f oydalanish o'rgatiladi. Turli j a h o n xalqlaridagi n a q s h l a r n i n g b i r - bi ri d an farqi va o'ziga xos 115 xususiyatlari haqida m a ’l umot beriladi. Ayniqsa, n a q q o s h l a r i m i z n aq sh la r orqali, ya ’ni na qs h tili bilan unsiz ovozda gapirishi, h ar bir naqsh elementi r a m z iy m a ’no anglatadi. Na q sh e le m e n t l a rini chizish o ‘rgatiladi. S h u n d a n so‘ng o'quvchil ar oddi y naqsh n a m u n a l a r i n i chizib, m a s h q qiladi. Bu naqsh n a m u n a l a r i n i 5— 6 m a r t a katak d af ta rd a chizi b m as hq qiladilar. U la r 10 ta naqsh n a m u n a l a r i n i c hi zi s hn i m a s h q qi lgandan keyin a lbom varag‘ida ikki n u sx a da n chizi b qo'yadilar. C h u n k i b o ‘yash u c h u n tayvorlab qo'yiladi. Oltinchi sinfda o ' q uvc hi la r b e sh i nc hi sinfda q a l a m d a o bd o n c hi zi sh ni m a s hq qilib o ‘rgangan o ‘nta n a m u n a l a r i n i b o ‘yashni o ‘rganadilar. Avval b a rc h a o'quvchil ar bilan r ang s hunos lik b o' yi ch a suhbat o' t kazi ladi . S u h b a t d a rang ha qida u m u m i y t u s h un c ha , r a n gl a rn i ng paydo bo' lishi, r angl ar no mi , u n i n g t u r lari va t izimdagi a ha mi yat i , r a n gl a rn i ng i nson ruhiga t a ’siri va bo sh qa ia r o'rgatiladi. O' quvchi lar ga bo' yoq turlari va ul ar bilan ishlash texnologiyasi batafsil o'rgatiladi. Bo'yoq bilan ishlash texnologiyasida bir n e c ht a qiziqarli ma sh q la r bajariladi. Bo 'y oq va m o ' y q a l a m l a r bilan i sh la sh ni o ' rg an i b b o ' l i n g a n d a n so' ng o ' nt a oddi y n aq sh n a m u n a l a r i n i ranglashga o'tiladi. Bu n a q s h la r ni oddi ysi dan boshlab bo ' ya b m as hq qiladilar. B o' ya shda naqsh lar- n in g katta va k ich i k z a m i n l a r i n i bo' yashga o' rganadi lar. Keyin esa n a q s h l a r n i n g gul va barglariga rang beri shni, n a q s h la r n i nov- dasiga rang b er il g an da n s o' ng na qs hla r p ardoz qilinadi. Pardoz be ri sh da naqsh barg va gullariga t ar o q chizi qlar tortiladi. B u n d a n so' ng n a q s h n i n g oq b a ndi va obisi tortiladi. Yüklə 5,47 Mb. Dostları ilə paylaş:
|