O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. O 'quv m u assasalarida kasb tan lash ga y o ‘llash uslubiyoti.
M e h n a t t a ’lim i o ‘q ituvc h isin in g kasbga y o'naltirish ishi o ‘zaro 
bog'Iiq tarkibiy q i s m la r n in g b u tu n b i r j a m o a bilan, shu j u m l a d a n
kasbga y o 'na ltiru v c h i o ‘quv m e to d ik xona faoliyati, s in f ra h b a ri- 
ning, fan o ‘q itu v c h ila rin in g ishi, o t a - o n a la r va shu kabilar bilan 
m a h k a m bo g/langandir. M e h n at o'q ituvchisi b u la r bilan y a q in d a n
aloqa b o g 'lam a y turib sa m a rali ishlashi m u m k i n emas.
M e h n a t t a ’lim i d a rsla rid a kasbga yo 'naltirish ishini olib bor- 
gan o 'q u v c h ila rn i m e h n a t faoliyatiga tayyorlashdagi b o s h q a fan lar 
bilan o 'z a ro aloq asini h a m hisobga olish lozim.
M a k ta b d a h a r bir o'quv fani o 'q u v c h ila rn i kasbga yo 'n alti- 
rish n i a m a lg a o s h irish d a o'ziga xos im ko n iyatlarg a ega, lekin u 
m e h n a t tu rlari, k a s b la rn in g xilm a-xilligi va shu kabilar to'g'risida 
o 'q u v c h ila r b ilim la rin i s h a k lla n tiris h n in g b i rd a n - b ir m an b a i
350

---

ЬоЧishi m u m k i n em as. Shu s a b a b d a n h a m kasbga y o 'n a ltirish
ishida m e h n a t o 'q itu v c h isin in g faoliyatini s in f ra h b a rla ri va fan 
o 'qituv chilari ishi bilan m u v o fiq lashtirish g'oyat m u h im d ir .
Tajriba shu ni k o 'rsa ta d ik i, o 'q u v c h ila rd a kasbga b o 'lg an bar- 
q a ro r qiziq ish n i s h a k lla n tiris h ishlari s a m a ra d o rlig in i o shirish 
u c h u n :
— fan asoslarini o 'q itis h n in g , m e h n a t t a ’l im in i n g va q o 's h im -
c h a m a s h g 'u l o tl a r n i n g f a n la ra ro a lo q a la rin i, davom iyligin i va 
kasbga y o 'n a ltirish y o 'n a lis h in i royobga ch iqarish;
— m e h n a t t a ’lim i va kasbga y o 'n a ltiris h n in g o 'q u v c h ila r ijti­
m oiy - foyd a 1 i, u n u m li m e h n a ti b ilan o 'z a ro alo qasin i t a ’m in la s h ;
— o 'q u v c h ila rn in g bir m aq sa d g a q ara tilg a n ijtimoiy a h a m iy a tli 
o 'q u v -is h lab c h iq a rish to p sh iriq la rin i bajarishlari;
— ishlab c h iq a r is h n in g turli s o h a la rid a o 'q u v c h ila rn in g qizi- 
qishini rivojlantirishga shaxsiy tab a q a la s h tirilg a n y o n da shu vn i 
a m a lg a oshirishi;
— o 'q u v e h ila rn i kasbga yo 'naltirish sohasida m a k t a b o'qi- 
tuv chilari bilan ishlab c h iq a rish j a m o a la r in i n g b irgalikda ish 
ko'rishi;
— s an oat va qishloq xo'jalik k a sb la rin i targ 'ib qilishi lozim.
Tabiiy 
m a te m a tik
t u r k u m
fan la rn i 
o 'r g a n g a n
c h o g 'd a
o 'q u v c h ila r iqtisodiy t u m a n d a g i yetakchi kasblar b o 'y ic h a m e h n a t 
m a z m u n i bilan ta n is h is h , a n a shu kasb larn i muvaffaqiyatli egal- 
lash u c h u n z a r u r bo'lg an b ilim , k o 'n i k m a va m a la k a la rn i olish 
im ko n iy atig a egadirlar.
M a k ta b o 'q u v c h ila ri g u m a n i t a r fanlar b o 'y ich a o 'tk a z ila d ig a n
m a s h g 'u lo tla r d a kasb ta n la s h m as a lala rid a g'ovaviv, m a ’naviy- 
axloqiv, d u n y o q a ra s h g a oid b ilim oladilar.
Fan o'qituvchisi ongli ravishda kasb ta n la s h d a o'quvch ilarg a 
yo rd a m berish u c h u n ularni m e h n a t va k a s b la rn in g h a r xil turlari 
b ila n tan ish tiris h i; o 'q u v c h ila rn in g nrayli, xususiyatlari va kasbga 
qiziq ish la rin i o 'rg an ish i, u lard a kasb t a n l a s h n in g ijtimoiy j ih a td a n
a h a m iy a tli sab ablarin i sh a k lla n tiris h i; b ilim olish n i davom etti- 
rish va ishga joy lashish bilan b og 'liq m as a lala r y u z a sid a n ularga 
m a s la h a tla r berishi zarur. O 'z fani d o irasida kasbga y o 'n a ltirish
ishini olib borish u c h u n fan o 'q itu v c h isin in g o'zi tegishli nazariy
va a m a liy tayy orgarlikka ega b o 'lish i kerak.
N a z a r i y t a y y o r g a r l ik a v v a lo , k a sb g a y o 'n a l t i r i s h m a q s a d l a r i ,
v a z if a la ri va y o 'l l a r i n i , m u a y y a n f a n n i , k a s b g a y o 'n a l t i r i s h n i n g
351

---

psixologik-pedagogik asoslarini, o'qitish sharoitida u ni am alg a 
osh irish m e to d la rin i bilib o lish d a n iborat.
O 'q u v jara y o n id a kasbga yo 'naltirish vazifalariga m uvofiq fan 
o'qituvchilari u c h u n ish b osqichlari quyidagicha:
— d a s tu r d a kasbga y o 'n a ltiru v c h i m a z m u n n i kiritish m a q s a d ­
ga m uvofiq bo'lg an m av z u la rn i belgilash;
— u yoki bu m avzu m a z m u n ig a eng mos b o 'lgan kasbga 
y o'n altiru vchi m a t n n i berish s h a k lla rin i belgilash, tegishli ko'r- 
g a z m a li qurollar, videolavhalar tanlash;
— ishlab ch iq a rish t a r m o q la ri t o ‘g'risidagi va m a z k u r fanga 
oid m e h n a t bilan bog'Iiq asosiy kasblar haqidagi ad abiyotn i 
o 'rg an is h . B unda o'z iqtisodiy tu m a n id a g i kasb larni o ‘rganishga 
a lo h id a e ’tib o r berilishi kerak.
D a rsla rd a o 'q u v c h ila rn i ta n is h tiris h m u m k i n b o 'lg a n kasblar 
ro 'y x atin i an iq la b olish:
— o 'q u v c h ila rn in g qiziqishlari va m ayllarini o 'rg an ish , b u larn i 
o 'q u v c h ila r va s in f rah b arlari bilan birga m u h o k a m a qilish, nati- 
j a la rin i qayd qilish;
— o'q u v c h ila rd a o 'rg an ilay o tg a n fanga va u bilan bog'Iiq kasb - 
larga qiziqish va havasni s h a k lla n tirish m aq sa d id a ular bilan i n ­
dividual ishlarni m u n ta z a m ravishda olib borish;
— m a k t a b d a kasbga yo 'n a ltirish \o n a s id a g i m a z k u r fan- 
ni o 'r g a n is h bilan bog'Iiq kasblarga oid m a te ria lla rn i ya ngilab 
turish ;
— kasbga y o'naltirishga, pedagogikaga va shaxs psixologiyasiga 
oid, uni o'rgan ish m eto d la rig a do ir o'z b ilim la rin i c h u q u rla sh ti- 
rish bo sq ic h la rin i ko'rsatish m u m k in .
M e h n at o ‘qituvchisi, s in f rahbari va fan o'qituvchilari birgalikda 
ishlashining asosiy maqsadi shuki, o'quvchilar bilan guruhli va ja - 
moaviy ish olib borish nin g turli shakllari va m etodlaridan foydalan- 
gan holda, iqtisodiy t u m a n la r n in g talab-ehtiyojlarini hisobga olib, 
o'quvchilarni kasblarni asoslangan tarzda tanlashga tayyorlashdir.
S h u n in g u c h un h a m kasbga yo'n altirish ga oid ishni o 'z tu - 
m a n i iqtisodiyotini o 'r g a n is h d a n , korxona va t a s h k ilo tla r n in g
xod im larg a bo'lgan tala b -e h tiy o jla rin i, m ax sus m a ’lu m o t olish 
im k o n iy a tla rin i o 'r g a n is h d a n boshlash m aqbuldir. Ayni vaqtda 
o 'q u v c h ila rn i m e h n a t faoliyatining m u a y y a n tu rla ri bilan, k a s b ­
lar bilan ta n ish tirish , sh u n in g d e k , o 'q u v c h ila rn in g m e h n a tg a va 
kasbga bo 'lgan qiziq ish larini h a m d a n iy atla rin i sh a k lla n tirish
352

---

im k o n iy a tla r in i a n iq la s h m aq s a d id a o ‘quv f a n l a r i n in g d a s tu r in i 
ta h lil qilish lozim .
B n s o h a d a
o ' q i t u v c h i g a p r o f e s ­
s i o g r a f i k v a r a q c h a ­
l a r k a t t a v o r d a m
F a n
D a r s
0 ‘q i t u v c h i
o ' q u v c h i l a r n i
t a n i s h t i r a d i -
K a s b l a r
t o ' g ' r i s i d a g i
a x b o r o t n i n g
b e r i s h i m u m k i n , b u
v a r a q c h a l a r q u y i d a g i -
c h a t u z i l g a n : S i n f
m a v z u s i
g a n t a r m o q
k a s b ( m u t a -
x a s s i s l i k )
q i s q a c h a
m a z m u n i
Biroq m u ta x a s sis la r tu zg a n kasb ta s n ifla rin i h a m m a vaqt 
h a m topib b o ‘lm aydi. Shu b o isd a n h a r b ir o ‘qituvchi kasbga 
y o ‘n a ltiru v c h i m a te ria ln i ta n la s h m e to d ik a s in i e gallashi zarur. 
Buni quyidagi sxem a, y a ’ni:
— o ‘q u v c h ila rn in g d iq q a t-e 'tib o ri q a ra tilis h i lozim b o i g a n
o 'q u v d a s tu rla ri va m a k t a b d a rs lik la rin i o ‘r g an ish va ta h lil qilish;
— k a s b -m a la k a tav sifn o m a la rin i, kasbga tayyorlash d a s tu rla - 
rini o ‘rganish va tah lil qilish;
— korx o n alar, ta s h k ilo tla r va ilg'o r n o v a to r la r n in g ish tajriba- 
sini o 'rg an ish ;
— m e h n a t t a ’l i m i m a k t a b d a s t u r l a r i n i t a h l i l q ilis h a s o s i d a b a ­
j a r i s h m u m k i n .
Professiografik v a ra q c h a la r o 'q u v fanlari b o 'y ic h a tavsiflanadi. 
B u n d a v v a ra q c h a la r n i eng tajribali o 'q itu v c h ila r ( m e h n a t t a ’lim i, 
fan o 'q itu vc hila ri) tu za d ila r. B u n d av m a te ria lla r o ‘q itu v c h ila rn in g
ilg'or tajribasi aso sid a d o im o to 'ld irila d i, ta k o m illa s h tir ila d i, bu 
esa h a r bir o ‘qituvchiga ish stajidan qat'i n a z a r kasbga y o'naltirish 
ish la rin i olib b o rish , u n i o 'rg an ilav o tg a n f a n la r m a z m u n i b ilan 
rejali ravishda va uzviy b o g'lash im k o n i n i beradi.
O 'q itu v ch i o 'q u v c h ila rn i kasbga y o 'n a ltirish soh asidag i asosiy 
ish n i d a rs d a olib bo radi. U darsda:
— o ‘q u v chilarg a en g o m m a v iy kasblar t o 'g ‘risida m u a y y a n bi- 
l im la r be ra d i, k a s b la r n in g ijtimoiy-iqtisodiv, te x n o lo g ik va psi- 
xologik jih a tl a r i n i o c h ib beradi;
— o ‘quv chilarga ta n l a n g a n k asb la rn i egallash y o ‘llari to 'g ‘risi- 
da, o ‘quv m u as s a s ala ri, ixtisos b e ra d ig an kasblar, o ‘qish m u d d a t-
lari, kasbiy o ‘sish istiqbollari va shu kab ilar y u z a s i d a n m a ’lu m o t- 
lar beradi;
353

---

— 
j a m iy a tn in g ijtim oiy-iqtisodiy tala b la rin i an glash ga, s h u ­
ningdek o 'q u v c h ila rn in g psixofiziologik xususiyatlarini bilishga 
tay an ad igan b a rq a ro r kasbga qiziq ishlarn i va to'g 'ri a s o slang an 
kasbiy n iy atlarini sh a k lla ntira d i.
Kasbga yo'naltirish ishini am alga osh irish u c hun z a r u r b o'lg an 
professiografik m a te ria lla rn i t a n la s h n in g asosiy m e z o n la ri ana 
shu p r in s ip la rd a n kelib chiqadi. Bu asosiy m e z o n la r quyidagilar- 
d a n iborat: