O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 
Ijtim oiy-foydali va unumli m ehnatning ta ’lim -tarbiya va
kasb tan lash sam arasin i ko'tarishga qaratilgan shartnom alar.
0 ‘zbekiston Respublikasi «Ka dr la r tayyorlash milliy das tur i» da
m a k t a b l a r n i n g eng m u h i m vazifalaridan biri o 'q u vc h il a rn i ng
ongli ravishda kasbga yo' naltirish deb qayd qilingan.
O ' q u v c h i l a r n i n g m e h n a t t a' li mi negizida t ashkil etiladigan ij­
timoiy foydali u n u m l i m e h n a t asoslarida ongli ravishda bi ro n- bi r 
kasbni t anl as hlari u c hu n kasbga yo'naltirish ishlari to'g'ri t a s h ­
kil etilishi lozim. B u n i n g u c h u n m a k t a b l a r d a quyidagi ishlarni 
a ma l ga oshiri sh n a z ar d a tutiladi:
— o ' qu v ch i l a r n i n g individual xususiyatlari, qiziqishlari, qobi- 
liyatlari o' rganilishi ( ma k t a b psixologi);
— j a m i y a t n i n g
bugungi 
ehtiyojlari, 
m a m l a k a t i m i z n i
ijti­
moiy iqtisodiy rivojlantirish u c h u n kerak bo' lgan kasblar ha qida 
o' quvchil arga t u s h u n c h a l a r berish ( m e h n a t o'qituvchisi);
— k a s b - h u n a r n i egallash u c h u n o' quvchil ar k a s b - h u n a r kol- 
lejlariga borib o' rganishlari m u m k i n l i g i n i t ushunt iri sh ( K X K
xodimlari).
Bu b o ra da m a k t a b n i bitirib, k a s b - h u n a r kollejlaridagi tay- 
yorlov yo' nali shlar ini t a nl a ga n yoshlar o' z m a ho r at l a ri n i oshir ib
139

---

borish lari, ishlab c h i q a r i s h n i n g haqiqiy ustalari sifatida komil in- 
son bo'lib yetishishlari t a i i m isl ohot ini ng dol zar b vazifalaridan 
hisoblanadi.
M a ’lnmki, u m u m i y o' rta t a i i m maktablarini bitiruvchi o' quv­
chilarning t a x m i n a n 90% k a sb - hu n a r kollejlariga, 10% esa akade- 
mik litseylarga o'qishga borishlar m u mk i n . Bunday ijtimoiy tal ab­
larni qondirish maqsadi da mak t ab d a kasbga yo'naltirish yuzasidan 
olib boril adigan ishlarni m a z m u n a n yangilash, izchil yo'lga qo'~ 
vish zarurligi yuzaga kelmoqda. Dars jarayonida xalq xo'jaligida b e ­
vosita ishlab chiqarish bilan mashg' ul meh na t ahllariga h u r ma t va 
izzat tuyg'ularini singdirib borishga alohida e'tibor qaratish zarur.
K a s b i u m a r g a y o i l a s h b o' yi cha olib boril adigan i sh la rn in g 
barcha shakl va met odlar i o ' q u v c hi la rn i ng ongli, maqsadli ra- 
vishda kasb t anl as hla ri ga xi zma t qilishi lozim.
M a k t a b d a k a s b - h u n a r g a yo'naltirish ishlarini yo'lga qo' vi shda 
a n ’anaviy a mal iy m as h g' u lo t, s uhbat, dialogli m u n o z a r a l a r bilan 
birga pedagogik o' yin, konferensiya, must aqil fikrlash, m a h a l -
la, ishlab chiqar ish k o r x on al a ri n in g j a m o a la r i bilan birgalikda 
o ' t kaz il ad ig an t adbi rlar kabi yangi ped a gogi k texnologiya ele- 
m en ll ar ida n u n u m l i foydalanish tavsiya etiladi.
U m u m i y o ' r t a t a i i m davlat s tandartl ari ga a sosan m a k t a b d a
kasbga yo' naltirish b o' yi cha m as h g ' ul o t l a r 8—9- si n fl ar d a amal ga 
oshiriladi. 8- si nfda kasblar haqida «O' rt a maxsus, k a s b - h u n a r
t a i i m i d a g i tayyorlov yo' nali shlari, kasblar va ixtisosliklar tasnif- 
lagichi > asosida axborot berish davont ettiri 1 ishi bilan bir qator da 
o'quvchilarga kasb egallash yo'llari, kasb t an l as h da tibbiy n o m u -
vofiqliklar, kasbga yaroqlilik va h okazolar t tishunchalari berib 
boriladi.
M a k t a b o ' q u v c h i l a r i n i k a s b - h u n a r l a r g a y o ' na lt i ri s h b i rgi na
m e h n a t t a i i m i o ' q i t u v c h i s i n i n g ishi e m a s , balki b u t u n m a k ­
tab j a m o a s i n i n g , m a h a l l a , o t a - o n a l a r , j a m o a t c h i l i k n i n g bi rga- 
likdagi ishidir. M a k t a b d a fan o ' q i tu v ch i la ri m a v z u n i yoritish 
j a r a y o n i d a k as bl ar bi la n b og ' l ab olib bo r is hs a, m a k t a b psixologi 
va r ah ba ri ya ti o ' q u v c h i l a r n i n g indivi dual qobi 1 i yat lar i, qizi qish-
larini h isobga o lgan hol da t a i i m - t a r b i y a i sh l ari ni olib b o ri sh -
g a n l a r i d a g i n a o ' q u v c h i l a r g a kasb t a n l a s h l a r i d a k o ' m a k b ergan 
b o i i s h a d i .
M a z k u r ishlarni majmuaviy holatda tashkil etish, boshqarish va 
nazorat qilish maqs adi da ma kt a b doirasida K H K , tashxis mar ka z-
140

---

lari, korxonalar, ma ha l la va boshqa j a m o a l a r vakillari faol ishtirok 
etishlari lozim. U l a r n i n g h a r biri ishlayotgan tashki lot larini ng 
asosiy f unksional faoliyati, mavqei doirasida bajarayotgan vazi- 
falarini biriktirilgan m a k t a b yoki makt ablar ar o texnik mar ka zl ar
homiylik ishlari bilan bandlar. M a z k u r ishlarni h a m bevosita m a k ­
tab yoki mak ta bl ar ar o texni k m ar ka zd a maxsus ishlab chiqilgach 
« s hart noma»l ar asosida o'z ishlarini muvofiqlashtirgan holatda 
a ma lg a oshirishlari maqs adga muvofiqdir. M a z k u r s h a rt n oma l ar
ikki t o m o n l a m a va ko' p t o m o n l a m a holatda qabul etiiadi, ya’ni:
1) m a k t a b l a r orasidagi;
2) m a k t a b va t ashxi s mar ka zl ari orasidagi;
3) k a s b - h u n a r kollejlari orasidagi;
4) m a k t a b l a r va t ashxi s mar ka zi orasida;
5) m ak ta b, k a s b - h u n a r kollejlari va tashxis mar ka zl ar i o ras i­
dagi;
6) makt ablar , t as hki lo t yoki ko rx on al ar orasidagi;
7) m a kt a b, k a s b - h u n a r kolleji, tashki lot va kor xonal ar or asi ­
dagi qabul qi li nadi gan s ha rt n oma l ar .
S h a r t n o m a u m u m i y t a ’l im, m e h n a t va ka sb m ak t ab i islo- 
ho t i ni , a y ni qs a u n i n g m o d d i y bazasi m o s l a m a l a r i n i hal q il is hn i 
t a ' m i n l a y d i g a n asosiy h u q u q i y hu jj at la rd a n biridir. Bu hujjat o Lz 
vazifasi va m a z m u n i g a k o ' r a u m u m i y t a ’l im m ak t a b l a r i , m a k t a b ­
l araro, t ex n ik m ar k a z l a r , k a s b - h u n a r kollejlari va b o s h q a o ' qu v 
m u a ss a sa la ri va u l a r n i n g ba z a ko rx on al ar i t o m o n i d a n tuzi ladi .
M e h n at t a ’l imi t i z im i d a va kasb t a n l a s h d a bajariladigan ish- 
l ar da n u n u m l i foydalanish u c h u n t ashkilot, korxona va o' quv 
mu assasal ari orasida t uz il adi ga n s h a r t n o m a l a r d a o' za ro m u n o s a -
ba tl arni quyi dagi cha belgilaydi:
1) m e h n a t va kasb t a nl a sh ishlarini yaxshilash h a m d a t a k o m i l ­
lashtirish;
2) m e h n a t t a ’limi va kasbkorlik ishlarini muvofiqlashtirish 
h aqida uzviyligini bog'lash;
3) o' quv-tarbiya h a m d a m e h n a t va ishlab chiqar ish t a ’l imlar i-
d a n u n u m l i foydalanish va mujassamlasht irish;
4) ijtimoiy foydali va u n u m l i m e h n a t negizida m e h n a t ta' li mi
va kasb t a nl a sh i shlarini t akomil las ht ir ish h a m d a b os hq a vazi- 
f al ar ni ng kiritilishi m aq s ad ga muvofiqdir.
S h a r t n o m a n i n g m a z m u n i islohot talablarini a ma lg a o s h i r i s h ­
d a m a k t a b l a r va m a k t a b l a r a r o t ex n i k ma rk a z u c h u n z a r u r b a r ch a
141

---

nars al ar ni h a m , baza k or x on al a ri n in g a n a shu vazifalarni bajarish 
u c h u n real i mk on i yat l ar ini h a m hisobga olishini t a ’minl aydi . A n a
s h u n d a n kelib chiqib, h a r bir m a kt ab, har bir m a k t a b l a r a r o texnik 
m a r k a z l a r ba za korxonalari bilan birga bir yil yoki besh yilga 
ishlab chiqi ladi gan tadbirlarda o ' q u v c h il a r n i n g m e hn a t va kasbiy 
tayyorgarligining ha r bir masalasi b o' yi cha u l a r n i n g i mkoni yat - 
larini n a z a r d a tutib m a k t a b islohotining oxirgi b os qic hi ga cha ni- 
m a l a r qilish kerakligini hisobga olishi lozim. Baza kor xonal ari da 
z a r u r m o dd iy resurslari b o' l ma sa , ularni rivojlantirishning iqti- 
sodiy va sotsial rejasiga islohot talablarini t o ‘la qondi ri sh u c h u n 
ba rc ha z a r u r n a rs al ar ni kiritish lozim.
S h a r t n o m a l a r t uzi shda u n i ng h a r bir bandi ga di dak t ik t alablar 
asosida sotsial iqtisodiy j i h a t d a n ma qs a dg a muvofiqligi va a mal iy 
yo' nali shini hisobga olib huquqiy k uc h berish kerak.