в
burchagini aniqlash imkonini beradi. Agar ishlangan plyonkadan oltin chi
ziqlari orasidagi 2
h
masofa oMchab olinsa, u holda (b) ifodadan yuqori dara-
jadagi aniqlikda izlanayotgan
a
masofani aniqlash mumkin. Shunday qilib,
mazkur masofa plyonkadagi chiziqlami oMchash yoMi bilan bilvosita aniqla
nadi. Ammo bu ishlar ham ba’zi qiyinchiliklardan holi emas.
Eng a w a l shuni aytish kerak-ki, tekshirilayotgan namunaning yoritil-
gan yuzachasidagi qaytgan kristallar soni 10-20 martalab o ‘lchanadi. Plyon-
kada esa uzluksiz qoramtir chiziqlar emas, balki radiusi
h
ga teng bo‘lgan
aylana bo‘ylab joylashgan, har xil miqdorda yoritilgan yigirmaga yaqin nuq
talar paydo b o ‘ladi. Natijaning o ‘rtacha qiymatiga ega boMish uchun, surat-
ga olish paytida plyonka rentgen nuri o ‘qi atrofida aylantiriladi. Bunda plyon-
kada uzluksiz ravishda yoritilgan chiziqlar vujudga keladi. Plyonka ingich
ka tasm acha ko ‘rinishida olinadi, chunki yoritilgan chiziqni diam etrini
oMchash uchun toMiq tasma boMishi shart emas. 15.28 rasmda aks kame-
rasi deb atalgan, m otor yordam ida aylantiriladigan kasseta ko ‘rsati!gan.
15.29-rasmda plyonkadan olingan fotosurat-rentgenogramma tasvirlangan.
Unda temir va oltinning chiziq izlari ko'rinib turibdi. Chiziqlar ikkilangan,
chunki yuqorida aytganimizdek, kobalt nurlanganda uning dubleti (ikkinchi
nusxasi) hosil boMadi. Yorqinroq chiziqning toMqin uzunligi A = 1,7853A,
xirarogMniki esa A = 1,7892A ga teng. Tabiiyki rentgenogrammadan olina-
digan oMchovlar yorqinroq chiziqdan olinadi.
Rentgenogrammaning chiziqlari aniq tiniq ko‘rinishga ega emas, shuning
uchun asosiy xatoliklar ana shu chiziqlami oMchash jarayonida kelib chiqadi.
Agar oMchash uchun mikrofotometr deb nomlanuvchi asbobdan foydalanilsa,
oMchov natijalari aniq boMadi. Bunda chiziqning qoraygan joylarini aniq
oMchash mumkin, buni oddiy ko‘zda bajarish ancha qiyin, albatta.
OMchash jarayonida plyonkaga qayta ishlov berishda uning kirishishini
hisobga oluvchi tuzatishlar amalga oshiriladi. Buning uchun kassetada na-
Rentgen nuri
zorat tirqishlari qoldiriladi, buning natijasida rentgenogrammaning yonida
ikki o ‘tkir tishning tasviri paydo boMadi (15.29-rasm). Tishlar orasidagi
masofani plyonkada va kassetada oMchash va taqqoslash yoMi bilan yoM
qo'yilgan xatolikni tuzatish mumkin.
Murakkab kuchlanish holatida bosh kuchlanish va bosh o ‘qlarni aniq
lash uchun birgina rengenogramma kamlik qiladi. Chindan ham, yuqoridagi
usul bo‘yicha, tik o ‘qqa yaqin yo‘nalishda, nisbiy uzayish aniqlanadi xolos,
binobarin,
Ц
Ikki kuchlanish va burchakni aniqlash uchun q o ‘shimcha ravishda yana
ikkita oMchov olish talab etiladi. Bu oMchovlar tekshirilayotgan sirtni nor
mal bo‘yicha emas, balki burchak ostida (masalan, 45° burchak ostida) yori-
tish yoMi bilan amalga oshiriladi (15.30-rasm). Shunday qilib, bosh o ‘q va
bosh kuchlanishlami aniqlash masalasi prinsipial jihatdan hal etsa boMadigan
masalaga aylanadi.
Rentgen usuli qoldiq kuchlanishlami aniqlashda boshqa usullarga nis
batan katta afzalliklarga ega boMishiga qaramasdan, amaliyotda keng tar-
qalm agan. Buning sababi, qoM laniladigan asboblarnin g q o ‘pol!igi va
oMchovlar tahlilining murakkabligidir. Ayni chog‘da rentgen usulining aniqlik
darajasi ham nisbatan yuqori emas, nega deganda, plyonkadan oMchovlar
olinayotgan paytning o ‘zida ba’zi xatoliklarga yoM qo‘yiladi. Va nihoyat,
rentgen usuli undan foydalanishni qiyinlashtiradigan yana bir o ‘ziga xos
jihatga ega. U ham boMsa shundan iboratki, rentgen nurlarining qaytarishi
kristall panjara tekisliklariga nisbatan tanlash xususiyatiga ega boMganligi
sababli, kristallning elastik anizotropligi masalasi paydo boMadi. Tekshiri
layotgan obyekt umuman izotrop, uning ba’zi kristallarigina anizotrop, kuch
lanishlami hisoblashda bu ham e’tiborga olinishi zarur, chunki qaytgan nurlar
plyonkaga istalgan tekislikdan kelib tushm ay, faqatgina kristalografik
yo ‘nalishi mos boMgan tekislikdagina yetib keladi. Shuning uchun kuchla
nishlami hisoblashda, umuman aytganda, elastik doimiylar
E
va
M
ning
o ‘rtacha qiymatlaridan emas, balki kristallaming tegishli tekisliklariga xos
boMgan qiymatlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Aytilgan qiyinchi-
liklami bartaraf etishga doir bir qancha ishlar qilingan, ammo bu masalani
uzil-kesil hal qilingan deb aytib boMmaydi. Kuchlanishlami aniqlashning
rentgen usuli hali ancha takomillashishga muhtoj.
Lok qoplash usuli shundan iboratki, bunda tekshirilayotgan konstruksi
yaga yupqa qatlamda lok surtiladi. Lok quriganda metalga zich yopishgan
yupqa plyonka hosil boMadi. Lokning tarkibi shunday tanlanadiki, plyonka-
ning cho‘zilishdagi uzayishi metalining elastik uzayishi chegarasida boMsin.
Sinalayotgan obyekt yuklanganida kuchlanishlar katta boMgan zonada lok
qoplam ada mayda yoriqlar hosil boMadi.
Tajribalarning ko'rsatishicha, yoriqlarning y o ‘nalishi cho'zilish o ‘qiga
tik boMadi. Izotrop material uchun bu cho‘zilishdagi bosh kuchlanishlar
y o ‘nalishiga mos keladi. Shaffof lokda bu yoriqlar k o'zga yaxshi tashlana-
di va bosh 0 ‘qlaming yo ‘nalishi osongina aniqlanadi. Tanlangan lokning
uzilish chogMdagi uzayishi tonirovka (sozlash) payitida tekis namunani ten
zom etr yordamida mexanik sinash orqali aniqlanadi.
Siqilish zonasidagi bosh kuchlanishlar ju d a oddiy yoM bilan aniqlanadi.
Konstruksiyaga kuch qo ‘yiladi va kuchlangan sirt loklanadi. Konstruksiya
yukdan bo‘shatilganda siqilish zonasida yoriqlar paydo boMadi.
Lokning oddiy va qulay tarkibi sifatida 100 g nok essensiyasiga
50 g
kanifol va 5 g selluloid qo‘shib tayyorlangan eritmani tavsiya etsa boMadi.
Uzilish uzunligi turlicha boMgan loklar oilasini tayyorlash uchun jud a k o ‘p
retseptlar mavjud.
Lok qoplash usuli kuchlanishlami aniqlashda mustaqil usul sifatida emas,
balki yordamchi-taxmin qiluvchi usul sifatida ahamiyatlidir. Chunki bu usul
yordam ida oddiy vositalardan foydalanib, kerakli zonalarda bosh o ‘qlar
y o ‘nalishini va hosil boMayotan kuchlanishlarning taxm iniy qiym atlarini
osongina aniqlash mumkin. Oldindan o ‘tkazilgan bu kabi sinovlardan so‘ng
kuchlanish holatlarini bexato aniqlash uchun qarshilik datchiklarini maqsadga
muvofiq ravishda joylashtirish imkoniyatlari paydo boMadi.
Xulosa
Biz m azkur bobda konstruksiya elementlarida hosil boMadigan defor
m atsiya va kuchlanish holatlarini eksperimental usullar orqali aniqlashni
o ‘rgandik. Eksperimental usullaming bir qancha turlarini ko‘rib oMdik. Bu
usullar kelajakda bino va inshoot konstruksiyalari texnik holatiga baho be-
rishda asqotadi.
P r o k a t p r o f i l l a r n i n g s o r t a m e n t l a r i
Y o n la ri t e n g m a s b u r c h a k l i k l a r
( G O S T 8 5 1 0 - 5 7 )
S h a r t li b e l g i l a r
V - p o l k a b a l a n d l i g i
b - p o l k a k e n g lig i
d - p o l k a q a l i n l i g i
r - p o l k a y o n i r a d i u s i
i - i n e r s i y a r a d i u s i
x 0, b , y 0 - o g 'i r l i k m a r k a z i m a s o f a l a r i
Profil
nomeri
OMchamlari
Kesim
yuzi,
A
O g'ir-
ligi
(kg/m)
0 ‘c larning spravka miqdorlari
V
b
d
R
R
x-x
Yüklə Dostları ilə paylaş: |