O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi o rta m a X su s, kasb-hunar ta’lim I markazi
Yüklə 6,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
X V I I ! b o b
D IQ Q A T D iq q at to ‘g‘risida um um iy tushuncha D iq q a t inson faoliyatining b a rc h a turlarini muvaffa- qiyatli a m a lg a oshirish va u larn in g sam aradorligini t a ’- m in la s h n in g m u h im shartlaridan biridir. Kishi faoliyati qa n c h alik m u ra k k a b , serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq m u d d atli, m a s ’uliyat hissini taq o z o qilsa, u diqqatga shun- chalik y u k sa k shartlar va talablar q o ‘yadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning tu rm u sh sha ro itid a , shaxslararo m u no sa b a tid a m uhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida is h tiro k e t a d i , in s o n n i n g x a tt i- h a r a k a t la r i h a m u n in g ishtirokida so d ir b o ‘ladi. Psixologiya fanida diqqatga h a r xil t a ’rif beriladi, uni y o ritish d a psixologlar turli nazariyaga asoslanib y o n d a - shadilar. D iq q a t deb ongni bir n u qtaga to 'p lab, m uayyan bir ob yek tg a faol qaratilishga aytiladi (P.I.Ivanov). P.I.Iva- n o v n in g f ik r ic h a , biz fao liyatim iz j a r a y o n id a idrok va t a s a w u r qiladigan h a r bir narsa, h a r bir hodisa, o ‘zimiz qilgan ishim iz, o ‘y va fikrlarimiz diqq atn ing obyekti b o ‘la oladi. N . F .D o b r i n i n , N .V .K u zm ina, I.V.Straxov, M .V .G a- m ezo, F . N .G o n o b o l in va boshqalarning nuqtayi nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to ‘planishi ong d o ira sin in g torayishini bildiradi, g o ‘yoki ong doirasi b i r m u n c h a tig ‘izlanadi. Bunday torayish va tig ‘izianish natijasida o n g doirasi yanada yorqinlashadi. O ngning eng toraygan, tig'izlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi (fokusi) d e b n o m la n a d i. Xuddi sh u m arka z (fokus)ga tu sh g a n , id r o k qilinayotgan jism la r, t a s a w u r obrazlari, o ‘y va fik r la r t o ‘la, yorqin va a n iq ifodalanadi. J a h o n psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, m uay- yan darajada aktivlik xususiyatini saqlab tu ra d i. Bunday aktivlik, o n g n in g b iro n -b ir obyektda o ‘y n a lis h in in g ku- chayishi va m a 'Iu m vaqt davom ida d iq q a t yo'naltirilgan narsaga ongning faol qaratilishini yo ‘lga solib turadi hamda m azkur h olatning saqlanishini t a ’m inlaydi. Shuni aloh ida ta'kidlab o ‘tish kcrakki, d iq q at sezgi, idrok, xotira, tafakk u r, xayol, n u tq kabi a lo h id a psixik jarayon emas. S h u n in g u c h u n u barch a psixik jarayonlarda qatnashadi, ularn ing mahsuldorligini oshirishg a t a ’siretadi. Shu boisdan diqqat qaratilgan o byektlar o n g to 'plangan nuqtasida aniq, yaqqol aks ettiriladi. D e m a k , d iq q at — aqliy ja r a y o n la r n in g sifati, m ah suldorligi va s a m a r a d o r lig in i t a ’minlovchi inso n nin g ichki aktivligidan iboratdir. Shu- ningdek, u inson faoliyatining zaruriy shartidir. Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi roliga berilgan q i m m a tli m u lohazalar u c h ra y d i. J u m l a d a n , fransu z o lim i K y u v e g c n ia llik n i chidamli diqqat deb t a ’riflashi, N y u to n n in g kashfiyot fikrni d o im o shu m asalaga qaratilish jara y on i de yishi, Ushin- skiyning diqqat psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho berishi bunga yorqin misol b o ‘la oladi. Bilish jarayonlari kechishining e n g m u h i m xususiyati uning tanlovchanligi va yo‘nalganligi bilan xarakterlanadi. S h u b o isd a n i n s o n a t r o f - m u h i t n i n g k o kp l a b q o ‘zg‘a- tuvchilari, t a ’sirlari orasidan alohida n i m a n id i r idrok etadi, faraz qiladi, allaqaysi narsà t o ‘g‘risidagina m u lo h a z a yuritadi, xolos. O ngning bu xossasi diqqat xususiyati bilan bo g‘!iq ravishda n a m o y o n b o ‘ladi. Diqqat bilish ja ra y o n la ri singari o'zining alohida m azm uniga, muayyan m ah su liga ega emas, s h u n i n g u c h u n u b a r c h a j a r a y o n l a r n i n g j o ‘s h q in lig i, ildamligini ta'm inlaydi. Dem ak, d iqqat in d iv idn ing hissiy, aqliy yoki h a ra k a tla n tim v c h i faolligi d a ra ja s in in g oshi- rilishini taqozo etadigan tarzda ongning y o ‘naltirilganligi va b iro r narsaga qaratilganligidir. Berilgan t a ’rifga b inoan, ushbu y o ‘naltirilganlik subyektning e h tiy o jla rig a , u ning f a o l i y a t i m a q s a d l a r i va v a z i f a l a r i g a m o s k e l a d i g a n o b y e k t l a r n i n g ta n la n g an lig id a , ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tan la sh d a va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan o by ektlarga to'p lanishi (konsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa jis m la rd a n chalg‘ishni yoki ularning vaqtincha inkor etilishini tala b qiladi. Ana shu om illarga k o ‘ra aks ettirish r a v s h a n l a n i b b o r a d i, t a s a w u r l a r , m u lo h a z a l a r faoliyaî yakunlangunga qadar, qo ‘yilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. A n a shu y o ‘sinda d iqqat faoliyatni nazorat qilib b o r a d i v a u n i b o s h q a r a d i . S h u n i n g u c h u n k o 'p g i n a psixologlar (P .Y .G alp erin va u n in g shogirdlari) diqqatning yuksak tu ri bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechi- shini b o sh q a ris h imkoniyatiga ega ekanligini t a ’kidlaydilar. Biror o b y e k tg a y o ‘nalishiga k o ‘ra diqqatni sensor (per- septiv), a q liy (intellektual), h a rakatlantiruvchi (harakat) shakllarga ajratish mumkin. D iq qatnin g muayyan obyektga to'planishi k o 'p jih a td an insonning his-tuyg‘usi, irodaviy sifati, qiziqishlariga bog‘liqdir. I n s o n n in g his-tuyglulari va em otsional holatlari d iqqat ning oby ek ti bilan uzviy b o g la n s a g in a ijobiy ahamiyat kasb etadi. H is -tu y g ‘ular, emotsional holatlar qanchalik kuchli va k o ‘tarin k i tarz d a nam oyon boMsa, diqqat ham obyektga s h u n c h a l i k m u s t a h k a m q a ra tila d i. H islar, e m o ts iy a la r d iq q a tn in g h a m ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini z o ‘ray- tiradi. i n s o n n i n g amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi m u a y y a n darajada yangi bilimlar, m a ’Iumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat h am takomillashadi. Yangilikni payqash hissi o d a m n in g aqliy faoliyatini faollashtiradi, shu bilan b irg a , d iq q a tn in g obyektga u z o q ro q t o ‘planishini t a ’m inlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy t a ’sir etadi. Stress, affekt singari e m o tsio nal holatlar diqqatga salbiy t a ’s ir e tib , u n in g tashqi t a ’sirlariga b erilu v ch a n , kuchsiz qilib qo'yadi. Ana shuning oqibatida diqqat chalg'iydi, b o ‘lin a d i, parish o nlik n am o y o n b o ‘ladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi. P s i x o lo g i y a d a d iq q a t n in g ix tiy o riy turi k o ‘p i n c h a irodaviy deb no m lan ad i. Bu, albatta, bejiz e m a s , chunki diqqatning muayyan obyektga y o ‘naltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. H a tto ixtiyorsiz diqqat faoliyatda qatn ashsa, u h am irodaning z o ‘ri bilan y o ‘naltirilgan ob yek tda to 'planib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi k o lp j ih a td a n k ish in in g m aq sa d g a in tilis h i, is h c h a n lik qobiliyati, psixologik tayyorligiga b o g l i q . S h u b o isd a n diqq atnin g kuchi, barqarorligi, m u stah k am lig i, ildamligi o d a m n in g m uayyan faoliyatni bajarishga moyilligi, shayligi bilan o'lchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini t a ’minlab turishda od a m n in g faoliyatni bajarishga m uvofiq- lashgani m uhim rol o ‘ynaydi. H ar q an d ay faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy z o ‘r berishni talab qiladi. F a oliyatni baja- rishdagi n uq so n larn ing n am o y o n b o l i s h i d iq q a tn i t o ‘p- lashdagi qiyinchiliklarning natijasidir. D iq qatn ing obyektga t o ‘planishi, m u s ta h k a m la n is h i od am n in g qiziqishlariga bogMiq. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga ega. O d atda faoliyatga qiziqish bevosita va bilvosita shaklda nam oy o n b o ‘ladi. Bevosita qiziqish faoliyat ja ra y o n ig a , x a tt i- h a r a k a t la r n i n g o ‘ziga, ish u slu b la rig a qaratilgan q iz iq is h d a n iboratdir. Bilvosita q iziq ish esa f a o l iy a tn in g m a q s a d i , u n i n g n a tija s ig a y o ‘n a lt ir i lg a n qiziqishdir. Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir. Psixologik m a ’lu m o tlarnin g tahliliga ko'ra, d iq q a t n in g o b y e k tg a t o ‘p lan ish i va m u s t a h k a m l a n i s h i k o ‘zlangan m aqsadni, faoliyat m ahsulining zarurligi h a m d a sifatining a h a m iy a tin i inson t o m o n i d a n a n g la s h orqali t a ’m inlab turiladi. Faoliyat m aqsadini a n g la s h o 'z ish- harakatida kishi diqqatining yuksak d a rajada to 'p la n ish in i t a ’minlovchi m u h im shartlardan biridir. Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi o 'z in in g y o ‘nalishiga k o ‘ra tashqi va ichki b o ‘lishi m u m k in. Agar diqqatning m anbayi onginiizdan ta s h q a r id a b o l s a , tas h q i d iq q a t d e b a ta ia d i. M a sa la n , s h o f e r , tik u v c h i, 341 m u h a r r ir kabilarning faoliyatida sod ir b o l a d i g a n diqqat tash q i d iqqatdir. Tashqi diqqat faqat idrok qilish jarayo- n id ag in a n a m o y o n b o i m a s d a n , balki flkr yuritilayotgan n a rs a larg a h a m qaratiladi. J u m la d a n , ixtirochining o ‘zi yara tg an narsasini t a s a w u r qilishi, rassomning obrazlarni k a s h f qilish jara y o n i, m u h a n d is n in g t o ‘g ‘on qurilishini k o ‘z o ldiga keltirish bilan bog‘!iq holatlar bunga misol b o ‘Ia oladi. In so n n in g o ‘zida sodir bo 'layo tg an o Lz hissiyotlarini, fikrlarini, orzu-istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki d iq q a t yuzaga keladi. D iqqatning h a r ikkala k o ‘rinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga m unosib hissa q o 's h is h imkoniyatiga egadir. D iqqatning flziologik asoslari D iq q a tn in g flziologik asoslarini tushuntirib berishda buy uk rus fiziologiari I.P.Pavlov va A.A .Uxtomskiylarning ilmiy kashflyotlari m u h im aham iyat kasb etadi. Oliy nerv faoliyatining alo h id a reaksiyalari boMmish o r iy e n tir reflekslar t o ‘g lrisidagi I.P.Pavlov ilgari surgan ilm iy t a x m in (gipoteza) psixologiya fani u c h u n m u h im h issa b o ‘lib q o ‘shildi, c h u n k i ,,bu n i m a ? “ reflcksisiz d iq q a tn in g tabiatini ochish m utlaqo m um kin b o l m a s cdi. I . P . P a v l o v n i n g ,,bu n i m a ? “ refieksi h a q ida gi g ‘oyasi ixtiyorsiz d iq q a tn in g g ‘ayritabiiy (reflektiv) xususiyatini oc h ib berish uch u n xizmat qildi. I.P.Pavlovning fikricha, biz p a y d o boMayotgan siymoga nigohim izni q a ratam iz, eshitilgan tovushga quloq solamiz, dim og‘imizga urilgan hidni y u t a m i z va h o k a z o . Lekin u s h b u m u lo h a z a la r refleks mohiyatini ilmiy jihatdan ochib berish imkoniyatiga ega emas, vaholanki u ning negizini asoslash u c h u n bir talay omillarni keltirish zarur. H.N.Sokolov, A .R .Luriya, P.Y .G alperin, E .I.B oyko va boshqalarning so‘nggi vaqtdagi m a ’iumotlariga suyan ib m u lo h a z a yuritilganda, I.P.Pavlovning oriyentir reflekslari j u d a m urakkab jarayondir. A slini o lib qaraganda, oriy en tir kompleksiga tashqi x a tt i- h a r a k a t la r , ko 'z la rn in g va b o s h n in g q o 'z g 'a tu v c h i 342 t o m o n g a b u rilish i, m u a y y a n a n a l i z a t o r l a r n i n g s e zu v chanligi, m od da alm ashinuvi, nafas olish, y u rak urish va q o n aylanish harakati, teri-galvanik reaksiyalari, vegetativ nerv tizimi xususiyati va m iy a n in g elektr faolligi o ‘zgarishi kabi son-sanoqsiz ja ra y o n la r kiradi. 1.P .Pavlov va A .A .U x to m s k iy la r n in g t a ’lim o tla rig a bino an diqqatning holatlari, sifatlari, xususiyatlari, birin- c h id a n , q o ‘zg‘alish va to rm o z ia n ish jara y o n la rin in g o ‘zaro birgalikdagi harakati bilan, ik kinchidan, m iya strukturasida h uk m suruvchi q o ‘zgbaluvchanlik bilan u y g 'u n lik k a egadir. I .P .P a v lo v n i n g t a x m in i g a k o ‘ra, v a q t n i n g h a r b ir lahzasida miya q o biglida q o lzg'alish u c h u n a n c h a qulay (senzitiv) va m aqbul sharoitga ega ekanligi b ilan ajralib tu ru v c h i u yoki bu qism h u k m suradi. A lo h id a ajratib k o br s a t i l a d i g a n m a z k u r q i s m n e rv j a r a y o n l a r i n i n g induksiyasi qonuniyatiga b in o a n vujudga keladi. Bosh m iya qo big‘ining biro n -b ir qism ida to 'p la n g a n (m ark az lash g a n ) n e rv ja r a y o n la r i i n d u k s iy a q o n u n i g a m u v o f i q b o s h q a uchastkalarni torm ozlanishiga olib keladi. Q o ‘z g ‘aIishning eng optimal markazida yangi shartli reflekslar vujudga keladi, differensiallash esa muvaffaqiyatli amalga o sh a d i. Q o ‘z ' g'alishning optim al o bc h o g £i o ‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega. Bu holatni c h u q u rro q dalillash u c h u n I.P .P a v lo v n in g u s h b u fikrini keltirib o ‘tish joizdir: „ A g a r b o s h s u y a k kosasi orqali k o ‘rish m u m k in b o ‘lganda edi va agar eng optim al q o bzg‘aladigan k a tta y a rim s h a r la r o ‘rni yoritilganda borm i, bu holda biz fikrlaydigan ongli o d a m d a u n in g katta yarimsharlari b o ‘ylab d o im o o ‘zgarib tu ra d ig an , shakli va kattaligi g'alati ko ‘rinishga ega b o ‘lgan h a m d a y a rim sh a r- larning qolgan barcha bo^shligMda k o ‘proq yoki o z ro q da ra - jadagi soya bilan o ‘ralgan o c h rangli d o g 'n in g u y o q d a n bu y o q q a qay tarzda k o ‘c h ib yurishini k o ‘rgan boM ardik“ . (Д вадцатилетний о п ы т о б ъ е кт и вн о го и з у ч е н и я в ы с ш е й н е р в н о й д е я т е л ь н о с т и ( п о в е д е н и я ) ) ж и в о т н ы х . — П олн. собр. соч. М. — Л , И зд -в о А Н , 1951, III т о м , 1-ая кн и га , 2 4 8 - бет.) 1. P. Pavlov ta'kidlab o ‘tg a n o c h rangli 343 „ d o g optim al q o ‘zg‘alish o ‘c h o g ‘i markaziga m os keladi, u n in g harakati to 'g ‘risidagi fikr esa diqqatning intensivligini t a ’m in lash n in g fiziologik omili hisoblanadi. I.P.PavIovning q o ‘z g ‘alish m arkazining bosh miya p o ‘sti b o ‘ylab harakat qilishi yuzasidan ilgari surgan g ‘oya1ari, gipotezalari va b asho ratlari keyinchalik N .M . Livanovning eksperimental ta d q iq o t materiallari bilan t o ‘la isbotlandi. D iq q a tn i n g fiziologik asosini tu sh u n is h d a A .A .U x- to m sk iyn ing ilmiy ishlari katta aham iyatgaega. M uallif d iq q a tn in g fiziologik m exanizm lari t o ‘g ‘risida tadqiqot o ‘tka- zib, d o m in a n ta prinsipini k ashf qildi. A.A.Uxtomskiyning n uqtay i nazaricha, miya p o ‘stida qo'z g'alishning ustun va h u k m r o n l i k q iluvc hi m a r k a z i h u k m suradi. O l i m n in g d o m in a n ta g a b aho berishiga k o ‘ra, u yuksak darajadagi q o ‘z g ‘aIish markazi ,,konstellatsiya“ si (muayyan holati)dir. D o m i n a n t a n in g h u k m ro n lik xususiyati s h un dan iboratki, u q o ‘z g ‘alishning vujudga kelayotgan yangi m arkazlarining faoliyatini cheklash bilan q a n o a t hosil qilm asdan, balki z a if q o ‘zglatuvchilarni o ‘ziga tortadi va a n a shu yoM bilan u la rn in g hisobiga kuchayadi, m uayyan darajada ustunlikka erishadi. A .A .U xtom skiyning fikricha, do m in a n ta q o ‘zg‘a- lishning barq aror m arkazidir. Shuning uch un d o m in a n ta t u s h u n c h a s i d iq q atn in g h arak atlantiru vch i m exan izm ini ilmiy j ih a td a n dalillash u c h u n xizmat qiladi. A .A .U xtom skiyning t a ’rifiga binoan, d o m in a n ta — bu bir d a v rn in g o 'zid a bosh miya markazida yuz beradigan reaksiyalar xususiyatini bclgilab berishga q odir h u k m ro n qo * z g ‘a lish o ‘c h o g ‘idir. U n i n g fikricha, d o m i n a n t a l a r vujudga kelgan paytda bosh q o ‘zg‘alish o Lchoq!ari, y a ’ni „ s u b d o n iin a n ta la r i“ , nisbatan kuchsiz q o 'z g ‘alish o 'c h o q - lari m u tla q o yo'qolib ketm aydi, balki u l a r o lzaro q o ‘shi!ib, d o m i n a n t a bilan kurasha boshlaydilar. M azkur q o ‘zg‘alish o c h o q la rin in g o 'z a ro kurashishi natijasida su bd om inanta d o m in a n ta g a aylanishi yoki oldingi dom inanta subdominanta b i l a n o ‘rin a lm a s h is h i m u m k i n h u k m r o n q o ‘z g ‘alish o ‘c h o g ‘i h iso b la n g a n d o m i n a n t a d iq q a tin in g m uayya n 344 o b y e k tg a y o ‘naltirilishi, t o ‘p lan ish i, m u s t a h k a m l a n i s h i barqarorlashning flziologik asosidir. Shunday qilib, diqqatnin g flziologik asoslari t o ‘g ‘risida m u lo h a z a yuritilganda, fan o la m id a ikkita t a ’l im o tn i n g mohiyatiga t o Lxtalinadi. U s h b u ta'lim otlarn ing birinchisi (i.P.P avlov qalamiga m an su b ) diqqatning flziologik asosi q o kz g ‘alish ja r a y o n in in g b o s h miya y a rim s h a r la r q o b i- g ‘ining ayrim uchastkalarida t o ‘planishi natijasida o p tim a l q o ‘zg‘alish o ‘chog‘ining hosil boMishi va ayni v a q td a m anfiy induksiya qonuniga b in o an miya qobig‘idagi b o s h q a nerv markazlarining maMum darajada tormozlanishidir. Ikkinchisi esa A.A.Uxtomskiyning d o m in a n ta nazariyasining talqinidan iboratdir. C h unki d o m in a n ta m uayyan nerv uchastkasidagi kuchli q o kzg‘aluvchanlik qobiüyatiga ega b o ‘Igan q o ‘zg ‘alish markazidir. D om inanta mavjudligida u n d a n b o s h q a nerv markazlari torm ozlangan boMadi. U markaziy nerv tizim iga kelgan h a r q a n d a y q o kz g ‘alish, impulslarni q a b u l qilib, ularga tegishli javob q a y ta rad i-d a, shu tariqa b o s h q a m a r - kazlarni torm ozlash evaziga o ‘z faoliyatini y a n a k u c h a y - tiradi. Hozirgi zamon psixofiziologiya fanida m iyaning spetsifik tizimiga oid turli tuzilishdagi diqqat holatlarining retikulär form a tsiy asi, ta la m u s , g i p o t a l a m u s va g i p p o k a m p l a r g a aloqasi haqida m a ’lum otlar mavjuddir. Yüklə 6,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|